Πόσο αντισημίτης ήταν ο Μαρξ;

                                         (Μαλούχος Γιώργος   1/5/2010  στον ιστότοπο ΤΟ ΒΗΜΑ)

Επανέκδοση του ιστορικού δοκιμίου για το «εβραϊκό ζήτημα», που είχε κυκλοφορήσει το 1932 με πρόλογο του Αβραάμ Μπεναρόγια, του εβραίου ιδρυτή της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ομοσπονδίας Θεσσαλονίκης και ιδρυτικού μέλους του ΚΚΕ, και μετάφραση του Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου, τότε μαρξιστή και αριστερού, κατόπιν θεωρητικού της απριλιανής χούντας.

                                                      

Κατάστημα στη Βιέννη με αντιεβραϊκά συνθήματα

Για τους μαρξιστές όλου του κόσμου, ιδίως τους εβραίους, αυτό το κείμενο ήταν ένα «δηλητηριασμένο δώρο». Μια δοκιμασία για πολύ γερά νεύρα. Κι αυτό επειδή έπρεπε - κι ίσως ακόμη πρέπει- να αποδείξουν ότι δεν πρόκειται για ένα έξαλλο αντισημιτικό έργο, που όποιος άλλος και αν ήταν ο συγγραφέας του θα είχε κατακεραυνωθεί καθολικά, αλλά για κάτι διαφορετικό από εκείνο που σε πρώτη ανάγνωση φαίνεται. Η υπογραφή του Καρλ Μαρξ σε τοποθετήσεις σαν αυτή που ακολουθεί υπήρξε και παραμένει πραγματικός εφιάλτης για τους «αποστόλους» του:

«Οταν η κοινωνία θα επιτύχει να καταργήσει την εμπειρική φύση του ιουδαϊσμού, την εμπορική δηλαδή συναλλαγή και τις προϋποθέσεις της, ο εβραίος δε θα μπορεί να υπάρχει, γιατί η συνείδησή του δεν θα έχει πια αντικείμενο, γιατί η υποκειμενική βάση του ιουδαϊσμού, η πρακτική ανάγκη θα έχει πάρει ανθρώπινη κατεύθυνση, γιατί θα έχει εξαλειφθεί η σύγκρουση ανάμεσα στην ατομική και αισθητή ύπαρξη του ανθρώπου και στην ύπαρξή του ως γένος. Η κοινωνική χειραφέτηση του εβραίου είναι η χειραφέτηση της κοινωνίας απ΄ τον ιουδαϊσμό».

Με αυτές τις φράσεις, που ξεσήκωσαν σάλο στην εποχή τους και όχι μόνον, ο νεαρός διανοητής Καρλ Μαρξ τελείωνε το βιβλίο του Για το εβραϊκό ζήτημα. Ηταν φράσεις που οδήγησαν σε τέτοια κριτική εναντίον του, ώστε τον ακολουθούσε για όλη του τη ζωή. Ο Μαρξ, εβραίος και ο ίδιος, έγραψε αυτό το βιβλίο πολύ νέος, σε ηλικία μόλις 25 ετών. Την ώρα που για πρώτη φορά τυπωνόταν, στα γραπτά του δεν είχε ακόμη καν εμφανισθεί η λέξη προλεταριάτο, ούτε ο ίδιος μπορούσε να φανταστεί ποτέ την απήχηση του μεταγενέστερου έργου του στον κόσμο.

Ομως, πέρα από όλα αυτά, το βιβλίο του Μαρξ Για το εβραϊκό ζήτημα έχει πίσω του μια ούτως ή άλλως ιδιαί

Ο Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου όταν ήταν υπουργός Παιδείας της χούντας

τερη ιστορία. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για έναν διάλογο με τον γερμανό φιλόσοφο και θρησκειολόγο Μπρούνο Μπάουερ. Ο Μπάουερ ξεκίνησε συντηρητικός, έγινε ακραίος «αριστερός» και ξαναέγινε συντηρητικός στο τέλος της ζωής του. Ηταν εγελιανός, όπως άλλωστε και ο Μαρξ με τον οποίο είχε συνεργαστεί στην «αριστερή» περίοδό του. Το 1843 ο Μπάουερ έγραψε το βιβλίο Το εβραϊκό ζήτημα στο οποίο ο Μαρξ θέλησε να απαντήσει. Κι έτσι, γεννήθηκε το παρόν, πολύ σημαντικό, κείμενό του, όπως και Η Αγία Οικογένεια που έγραψε με τον Ενγκελς το 1844.

Ο Αβραάμ Μπεναρόγια σε φωτογραφία που είχε τυπώσει το ΚΚΕ το 1919 και την πωλούσε αντί μιας δεκάρας

Οι πιστοί οπαδοί του Μαρξ ανά τον κόσμο προσπάθησαν παντοιοτρόπως να τον προστατεύσουν από την κατηγορία ότι είχε γράψει έναν αντιεβραϊκό λίβελλο. Ετσι φαίνεται να συνέβη και στην Ελλάδα, με την πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου το 1932, από τις Εκδόσεις Γκοβόστη, με πρόλογο του Αβραάμ Μπεναρόγια και σε μετάφραση και σχόλια του, εκείνα τα χρόνια μαρξιστή ακόμη, Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου, του κατοπινού θεωρητικού της χούντας...

Ηταν αναμφίβολα μια ιστορική έκδοση για τις μαρξικές σπουδές στην Ελλάδα, από την οποία όμως... έλειπαν ορισμένα σημεία-κλειδιά του πρωτότυπου κειμένου. Οπως σημειώνει ο Γιώργος Ρούσης, επιμελητής της τωρινής επανέκδοσης και συγγραφέας της ιδιαίτερα εμπεριστατωμένης και εκτενούς εισαγωγικής μελέτης που τη συνοδεύει: «Μεταξύ αυτών, υπάρχει και ένα ιδιαίτερα σημαντικό για την όλη συλλογιστική του Μαρξ απόσπασμα: “Ποια είναι η εγκόσμια λατρεία του εβραίου; Το εμπόριο. Ποιος είναι ο γήινος θεός του; Το χρήμα”». Και ο Ρούσης συνεχίζει: «... η συγκεκριμένη παράλειψη μπορεί και να είχε ως στόχο να “προστατευθεί ο συγγραφέας”»...

Παρά το γεγονός ότι ο Μαρξ, μέσα από αυτό το κείμενο κατηγορήθηκε σκληρά για αντισημιτισμό, είχε κατηγορηθεί και για το ακριβώς αντίθετο, από τον ισχυρό «ανταγωνιστή» του στην πρώιμη φάση της διαμόρφωσης του σοσιαλιστικού κόσμου, τον «πατριάρχη» του αναρχισμού Μιχαήλ Μπακούνιν, ο οποίος υποστήριζε ότι ο σκοπός των αναλύσεων του Μαρξ ήταν «να μετατρέψει τους εργάτες σε Γερμανούς και εβραίους»...

Τελικά, ήταν ο Μαρξ αντισημίτης; Ουδείς μπορεί να απαντήσει με ασφάλεια.

Είναι θέμα ερμηνείας. Πάντως, για τον Μπεναρόγια, τον Ρούση και πολλούς άλλους μελετητές του Μαρξ, οι κατηγορίες αυτές είναι επιδερμικές και εντελώς ανυπόστατες. Είναι όμως χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εισαγωγική μελέτη του Ρούση που εξηγεί κατά την άποψή του το γιατί, για να το επιχειρήσει, καταλαμβάνει υπερδιπλάσιο αριθμό σελίδων από το ίδιο το κείμενο του Μαρξ που αναλύει και υπερασπίζεται...

ΤΟ ΕΚΑΨΕ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΣ 4ΗΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 

Ο Καρλ Μαρξ

Η ελληνική ιστορία του βιβλίου έχει τη δική της ιδιαίτερη διαδρομή. Ο οίκος Γκοβόστη, από το 1926 που ιδρύθηκε,ειδικεύτηκε στις μαρξιστικές και αριστερές εκδόσεις.Ο εκδότης Κώστας Γκοβόστης φυλακίστηκε από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, η οποία, όπως μας πληροφορεί ο Γιώργος Ρούσης,έκαψε δημόσια το στοκ των βιβλίων του κατά το πρότυπο των SS στην Μπέμπελ πλατζ του Βερολίνου.Αλλά και ο πρόλογος του Αβραάμ Μπεναρόγια στην έκδοση του 1932 είναι κι αυτός ένα πολύ σημαντικό κείμενο για την πορεία των μαρξικών μελετών στην Ελλάδα.Ο Μπεναρόγια ήταν, το 1908, ένας από τους ιδρυτές της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ομοσπονδίας Θεσσαλονίκης,που έμεινε γνωστή ως Φεντερασιόν,αλλά και ιδρυτικό μέλος του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος το 1918, που εξελίχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος,ΚΚΕ.Σύμφωνα με τον Μπεναρόγια «Για τον Μαρξ λοιπόν το εβραϊκό ζήτημα είναι συνδεδεμένο αδιάρρηκτα με το κοινωνικό ζήτημα,η λύση του οποίου εμπεριέχει και τη λύση του εβραϊκού.Αυτή είναι η γενική ιδέα του έργου».Αποδίδει δε πολύ μεγάλη σημασία στο έργο επειδή «ο Μαρξ τον ιουδαϊσμό εννοεί όχι στο φυλετικό αλλά στο κοινωνικό του περιεχόμενο,δηλαδή στο εμπορομεσιτικό πνεύμα, που έχει επιβληθεί στους εβραίους και στους χριστιανούς και δέχεται ότι μόνο η απελευθέρωση της κοινωνίας από το πνεύμα αυτό θα απελευθερώσει χριστιανούς και εβραίους κοινωνικά. Στη θέση αυτή κρύβεται το έμβρυο του προλεταριακού διεθνισμού». Πρόκειται για μια θέση που,πάντως,δεν δικαιώθηκε στις χώρες του Υπαρκτού Σοσιαλισμού- το αντίθετο μάλιστα.

Για τον Μπεναρόγια όλο το ζήτημα είναι πώς θα απελευθερωθούν οι πάντες από τον καπιταλισμό και τίποτε άλλο.Ομως ο ίδιος ο Μαρξ μοιάζει να έχει αρκετά πιο περίπλοκες απόψεις: «Ο ιουδαϊσμός φτάνει στο απόγειό του με την τελειοποίηση της αστικής κοινωνίας. Αλλά η αστική κοινωνία φτάνει στο ανώτατο σημείο της τελειοποίησής της μέσα στον χριστιανικό κόσμο... Ο χριστιανισμός είναι η υπέρτατη πνευματική εκδήλωση του ιουδαϊσμού,ο δε ιουδαϊσμός είναι η χυδαία πρακτικοποίηση του χριστιανισμού»...