Μια σύντομη περιγραφή της μετάβασης στην Δημοκρατία στην Αρχαία Ελλάδα

(Από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδ. Αθηνών (1992, 2007)

(Σελ. 69): Με τις ποικίλες ανακατατάξεις…και την επικράτηση των Δωριέων η ζωή στην Ελλάδα ξαναγυρίζει στην απλότητα μιας παλαιότερης εποχή, ενώ παράλληλα δημιουργούνται ποικίλοι πολιτισμοί τοπικού χαρακτήρα. Επικεφαλής κάθε αυτόνομης ομάδας ήταν ο αρχηγός, ο «αρχηγέτης» ή «ταγός» ή «βασιλεύς» των ιστορικών χρόνων, η εξουσία του οποίου πήγαζε από τη συνέλευση των πολεμιστών, από την οποία και εκλεγόταν.

Η υπεροχή του λαού απέναντι στον ηγεμόνα φαίνεται και στο ότι η γη ανήκε σε ολόκληρη την αυτόνομη ομάδα η οποία του παραχωρούσε ένα κομμάτι, που εξασφάλιζε σ’ αυτόν και στην οικογένειά του ένα επίπεδο διαβίωσης υψηλότερο από εκείνο των υπηκόων του. Παράλληλα, ο ηγεμόνας είχε σημαντικά εισοδήματα από μεγάλα κοπάδια που συντηρούσε, ενώ με διάφορες ευκαιρίες λάμβανε δώρα που αποτελούσαν άτυπη μορφή φόρου. Από την πολεμική λεία διάλεγε αιχμαλώτους και λάφυρα, πριν αυτά διανεμηθούν με κλήρο στους υπολοίπους, ενώ έπαιρνε μέρος και στην κλήρωση. Τα εισοδήματα του ηγεμόνα ήταν υπεραρκετά για την οικογένεια και την υποτυπώδη αυλή του ….

Ο τρόπος ζωής των ηγεμόνων ήταν απλός και λιτός. Οι ίδιοι ασχολούνταν με αγροτικές εργασίες, ήταν προσιτοί στο λαό και διακυβέρνησή τους, αντίθετα με τον Μυκηναίο«άνακτα», ήταν άμεση. ….Ο ηγεμόνας ήταν ανώτερος από την συνέλευση των πολεμιστών, την οποία συγκαλούσε όποτε ήθελε, για να ανακοινώσει τις αποφάσεις του. Ο λαός εξέφραζε τη γνώμη του δια βοής. Ιδιαίτερη σημασία αποκτούσε η γνώμη του λαού, όταν υπήρχαν διαφωνίες μεταξύ των ευγενών. Πέρα απ’ αυτό η εξουσία του ηγεμόνα περιοριζόταν από τους άγραφους νόμους της ομάδας, τους οποίους ήταν αδιανόητο να παραβεί….περιοριζόταν επίσης από το συμβούλιο των γερόντων, τη Βουλή/Γερουσία.

Το να γίνει κάποιος σύμβουλος ήταν συνυφασμένο με την ηλικία, την καταγωγή, τις πολεμικές επιδόσεις. Οι σύμβουλοι βοηθούσαν και περιόριζαν ατομικά ή συλλογικά τον ηγεμόνα στα καθήκοντά του, στρατιωτικά, δικαστικά, θρησκευτικά. Αν και δεν είχαν νόμιμα μέσα για να πιέζουν τον ηγεμόνα, η συλλογική τους θέληση γενικά επικρατούσε
(σελ. 70). Άλλωστε, με μια μικρή απόκλιση στην πολιτική ισορροπία, η μοναρχία μπορούσε να μετατραπεί σε αριστοκρατική ολιγαρχία.

Ο αρχηγός καταλάμβανε και διατηρούσε τη θέση του διότι διέθετε μεγαλύτερες ικανότητες από τους υποτελείς του. Από την αξία του ηγεμόνα εξαρτιόταν και η δύναμη του κράτους. Συγκέντρωνε σωματική αλκή, ανδρεία και όλα τα προσόντα ενός μεγάλου πολεμιστή, αλλά και ηγετικές ικανότητες, ορθοκρισία, ευγλωττία, εμπειρία και την εύνοια των θεών. Τελούσε τις δημόσιες θυσίες και είχε την ευθύνη της αποτροπής της οργής των θεών και της εξασφάλισης της εύνοιας και της ευεργεσίας για το λαό. Τις επιδημίες, σιτοδείες ή άλλες καταστροφές ο λαός τις απέδιδε στον ηγεμόνα, που είχε χάσει τη μαγική δύναμη να τις αποτρέπει ή με κάποια πράξη του είχε προκαλέσει την οργή των θεών. Τότε η συνέλευση των πολεμιστών, ως κυρίαρχο σώμα, έθετε τέρμα στην εξουσία, αλλά και στη ζωή του ηγεμόνα.

Η πτώση των Μυκηναίων και οι μεταναστεύσεις έπληξαν σοβαρά την οικονομία. Οι φυτείες καταστράφηκαν, τα ανακτορικά εργαστήρια έπαψαν να υφίστανται, οι τεχνίτες διασκορπίστηκαν και οι εμπορικές συναλλαγές σταμάτησαν. Η οικονομία έγινε κατά κύριο λόγο αγροτική, ενώ τα προϊόντα, οι μέθοδοι και τα εργαλεία καλλιέργειας και παραγωγής καθόλου δεν άλλαξαν από την Εποχή του Χαλκού. Παρόλα αυτά, τα υπολείμματα των εμπειριών και των γνώσεων που είχαν κατακτηθεί στη διάρκεια τηςΜυκηναϊκής Εποχής εξακολουθούσαν να υπάρχουν και ήταν αυτά που αποτέλεσαν τον πυρήνα της νέας οικονομικής πορείας των κοινωνιών που ίδρυσαν οι επιδρομείς.

…Η γη διακρίνεται σε δημόσια και ιδιωτική. Οι αδέσμευτες εκτάσεις διαιρούνται σε τεμένη, κλήρους και αγροκτήματα. Τα τεμένη, τμήματα δημόσιας γης, εξαρχής προορίζονταν για τους ηγεμόνες, αν και ήταν δυνατόν κύριοι τεμένους να είναι και ιδιώτες προικισμένοι με ιδιαίτερη ρώμη και ανδρεία,…

Σε δεύτερο στάδιο, οι κλήροι μοιράστηκαν στις οικογένειες, ενώ οποιοσδήποτε μπορούσε να οικειοποιηθεί αδέσμευτη γη που ξεχέρσωνε και καλλιεργούσε. Παρόλα αυτά δεν έλειπαν και οι ακτήμονες, οι θήτες, ξένοι ή ντόπιοι. Χαρακτηριστικό των κοινωνιών αυτών ήταν ότι κάθε οικογένεια επιδίωκε την αυτάρκειά της. Όλοι μετείχαν στην παραγωγή…

Η βιοτεχνία ήταν περιορισμένη σε έκταση και είχε καθαρά οικογενειακή βάση, με εξαίρεση την κεραμεική και τη μεταλλουργία…

Επαναστατική ήταν η ανακάλυψη των μεθόδων εξαγωγής σιδήρου από τα σιδηρούχα κοιτάσματα και της κατεργασίας του. Η αυτάρκεια και το κλειστό κύκλωμα συναλλαγών ήταν η αιτία ανυπαρξίας εμπορίου και επικοινωνίας. Εξαγωγικό εμπόριο δεν υπήρχε και οι εισαγωγές περιορίζονταν σε είδη πολυτελείας. Η ελάχιστη εμπορική κίνηση ήταν εντοπισμένη σε λίγα λιμάνια και απευθυνόταν σε πολύ συγκεκριμένη πελατεία, που διέθετε ανταλλάξιμα είδη.

[…] διακρίνονται δύο βασικές τάξεις: οι ευγενείς, οι «άριστοι», και ο λαός, η «πληθύς», οι «πολλοί», ο «δήμος», ενώ εκτός του πολιτικού σώματος ήταν οι δουλοπάροικοι, ντόπιοι ή ξένοι, και οι δούλοι. Οι ευγενείς ήταν κυρίως πολεμιστές. Ο λαός υστερούσε σε σωματική αλκή και σε οπλισμό και μαχόταν ως μάζα χωρίς τεχνική.Μόνο οι ευγενείς καταλάμβαναν αξιώματα, αναδεικνύονταν αρχηγοί των φρατριών και μετείχαν στο συμβουλευτικό σώμα του ηγεμόνα…

Τα όρια που χώριζαν τις δύο τάξεις ήταν αδιαπέραστα. Η άνοδος μη ευγενούς στην τάξη των αρίστων ήταν αδύνατη. Αντίθετα, ο υποβιβασμός σε ταπεινότερη τάξη ήταν συνήθης.

(σελ. 71) Οι παλαιότερες πόλεις-κράτη ιδρύθηκαν από ομάδες μεταναστών ή από ομάδες παλαιότερων κατοίκων των περιοχών, όπου εγκαταστάθηκαν οι εισβολείς….

Χρονικά η ίδρυση των πρώιμων αυτών πόλεων-κρατών θα πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στο 110 και το 900 π.Χ….Στις πόλεις-κράτη εμφανίζονται οι ίδιες πηγές εξουσίας με αυτές των προγενέστερων περιόδων: ηγεμόνας, το συμβούλιο των ευγενών και η συνέλευση του λαού. Μόνο που η εξουσία δεν ήταν πια δικαίωμα κληρονομικό…

Σε όλη τη διάρκεια του «Ελληνικού Μεσαίωνα» (σσ. έτσι ονομάστηκαν οι αιώνες μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού) οι ευγενείς ασκούσαν διαρκείς πιέσεις στον βασιλιά εωσότου πέτυχαν να τον παραγκωνίσουν οριστικά, περιορίζοντάς τον μόνο στα θρησκευτικά και δικαστικά του καθήκοντα. Το πρώτο βαρύ πλήγμα που δέχτηκε ο θεσμός της βασιλείας ήταν η αφαίρεση της αρχιστρατηγίας. Οι ευγενείς, που ήδη αποτελούσαν βασική οικονομική μονάδα, στην προσπάθειά τους να περιορίσουν τη βασιλεία ενισχύθηκαν από τους πλούσιους, εμπόρους και βιοτέχνες, που στερούνταν μεν τίτλων ευγενείας, απαιτούσαν όμως πλέον συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πόλης τους. Οι ομάδες αυτές, έχοντας την πρωτοβουλία και τη δύναμη να επιβληθούν, κατόρθωσαν να εισαγάγουν τις θεσμικές μεταβολές που επιθυμούσαν….

Η αυγή του 8ου αι. σημαίνει και την αναγέννηση της εμπορικής δραστηριότητας….

(σελ. 72) Η διεύρυνση των εργασιών έδινε ευκαιρίες για την εξάσκηση των τεχνιτών οι οποίοι αποκτούσαν γνώσεις και επιδεξιότητα, ώστε να μπορούν να συναγωνιστούν τους συναδέλφους τους στην Ανατολή. Από τα μέσα του 8ου αι. οι Έλληνες μεταλλουργοί εξοικειώθηκαν με την επεξεργασία του σιδήρου και έμαθαν ξανά την κατεργασία του χρυσού…

Παράλληλη είναι και η αύξηση της γεωργικής παραγωγής…

Η ανάπτυξη των διαφόρων βιοτεχνιών, σε συνδυασμό με την άσκηση του εμπορίου και της ναυτιλίας, προκάλεσε μία συνεχώς αυξανόμενη ευημερία και μια διαρκή άνοδο του βιοτικού επιπέδου των μεσαίων και κατώτερων τάξεων, από τις οποίες προερχόταν το εργατικό δυναμικό.

(Σελ. 73) Κόρινθος: …Στα μέσα του 8ου αιώνα…ενώ στις άλλες πόλεις μετά την κατάλυση της βασιλείας η εξουσία περιέρχεται στους ευγενείς, στην Κόρινθο μετά τη δολοφονία του βασιλιά Τελέστη, οι Βακχιάδες, μέλη του βασιλεύοντος γένους των Ηρακλειδών, αποφάσισαν να αντικαταστήσουν τη διαδοχική βασιλεία με ετήσια αιρετή αρχή (του πρυτάνεως και του πολεμάρχου) που περιερχόταν αποκλειστικά στους ίδιους που αποτελούσαν και το εκλεκτορικό σώμα. Δεδομένου ότι οι Βακχιάδες συνάπτουν γάμους μεταξύ τους, ώστε να κρατούνται σε απόσταση από τους άλλους ευγενείς, η πόλη κυβερνάται από μια πολύ κλειστή αριστοκρατία.

(Σελ. 74) Μέγαρα: πριν από τα μέσα του 8ου αι., η εξουσία περιέρχεται σε ετήσιο αιρετό άρχοντα.

[…] Αθήνα: Ο διάδοχος του Κόδρου άρχει στην Αθήνα όχι ως κληρονομικός βασιλιάς, αλλά ως ισόβιος άρχοντας….

Στα μέσα του 8ου αι. η ομοσπονδία έπαψε να υφίσταται και οι κληρονομικοί βασιλείς των Αθηνών που ήταν και ισόβιοι ηγεμόνες της ομοσπονδίας αντικαταστάθηκαν από δεκαετείς αιρετούς άρχοντες.

(Σελ. 75) Η ανάπτυξη της ναυτιλίας, του εμπορίου και της ειδικευμένης βιοτεχνίας συντέλεσε στη δημιουργία πλουσίων που δεν ανήκουν στην τάξη των ευγενών. Η συσσώρευση πλούτου στα χέρια αυτών των ανθρώπων δημιούργησε μια νέα τάξη που μπορούσε να συναγωνισθεί τους παλαιούς ευγενείς σε οικονομική επιφάνεια και πολιτική επικράτηση. Οι αριστοκράτες, παραγκωνίζοντας τον μονάρχη, έλεγχαν την πολιτική κατάσταση και αρνούνταν να παραχωρήσουν δικαιώματα στο λαό…

Το γενικότερο αυτό κλίμα δυσαρέσκειας εκτονωνόταν όταν ένα μέρος των δυσαρεστημένων μετανάστευε σε καινούργιους τόπους, όπου μπορούσε να ικανοποιήσει τα αιτήματά του για απόκτηση γης και συμμετοχής στα κοινά.

(Σελ. 77) Οι πόλεις της Ιωνίας, η Αίγινα, η Κόρινθος και η Αθήνα έκοψαν πρώτεςνόμισμα λίγο πριν ή λίγο μετά την αρχή του 7ου αι. …

Μετά την εμφάνιση του χρήματος, η αριστοκρατία υπέστη έντονο κλονισμό· Μια νέα τάξη βασισμένη στον πλούτο άρχισε να αποκτά κοινωνική επιρροή και πολιτική δύναμη. Η οικονομική αλλαγή επιδρά και στην περί αρετής αντίληψη .

(Σελ. 78) Με την ανάπτυξη των πόλεων-κρατών η βασιλική εξουσία αλλού καταργήθηκε και αλλού έπαψε να είναι απολυταρχική. …

Μετά την κατάργηση της βασιλείας η αρχή περιήλθε στους ευγενείς γαιοκτήμονες, στους παλαιούς συμβούλους του βασιλιά. Χαρακτηριστικό των αριστοκρατιών ήταν οι διαφορές στη σύνθεσή τους…

Τα προϋπάρχοντα διοικητικά όργανα διατηρήθηκαν. Κυρίαρχο σώμα ήταν η Βουλή (Γερουσία). Τα μέλη της ήταν ισόβια, ευγενείς και πάνω από κάποιο υψηλό όριο ηλικίας, έλεγχαν και, κατά περίπτωση, εξέλεγαν τους άρχοντες, χωρίς τα ίδια να υπόκεινται σε δεσμεύσεις ή ελέγχους. Οι άρχοντες δεν ήταν περισσότεροι από τρεις, ενώη διάρκεια της αρχής τους ήταν μακρά στα πρώιμα αριστοκρατικά καθεστώτα για να μειωθεί αργότερα σε ενιαύσια.

Στην Εκκλησία του Δήμου μετείχαν μόνο οι ιδιοκτήτες γης. Το σώμα συνερχόταν τακτικά για να εγκρίνει χωρίς συζήτηση τις προτάσεις της Βουλής και των αρχόντων….

Όσοι απέκτησαν χρήματα με το εμπόριο και τη βιοτεχνία επιδίωκαν να βρεθούν εντός της πολιτείας· οι άλλοι ζητούσαν «χρεών αποκοπή» και «γης αναδασμόν». Λύση στην κρίση πρόσφερε η σύνταξη νέων νόμων, έργο που αναλάμβαναν οι νομοθέτες ή διαλλάκτες οι αποφάσεις των οποίων είχαν υποχρεωτική ισχύ. Όταν η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα οξυμμένη το έργο αυτό το αναλάμβανε ο «αισυμνήτης», στον οποίο παρέχονταν δικαιώματα ανώτατου άρχοντα με απεριόριστες εξουσίες. Όταν κριτήριο για την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων έγινε το «τίμημα», δηλ. η αποτίμηση του πλούτου, το πολίτευμα μεταβλήθηκε σε «τιμοκρατία».

…Οι άρχοντες εκλέγονταν μάλλον από τη συνέλευση του λαού, ενώ η εξουσία των βουλευτικών σωμάτων περιορίστηκε με την εισαγωγή ενός νέου θεσμού, των «προβούλων», αρχόντων με αρμοδιότητες στη νομοθετική διαδικασία. Η ουσιαστική όμως διαφορά τους ήταν ότι διευρύνθηκε ο αριθμός των πολιτών και ότι το «τίμημα» ήταν επίκτητο και εξελίξιμο, σε αντίθεση με την ευγένεια που ήταν κληρονομική.

Τα ολιγαρχικά καθεστώτα….δημιουργούσαν τις προϋποθέσεις για την εγκαθίδρυσητυραννίδας. Ευγενείς με πολιτικές φιλοδοξίες και δημαγωγικό πνεύμα, οι οποίοι ενδεχομένως εκμεταλλεύονταν και κάποιο υψηλό αξίωμα που τους είχε εμπιστευθεί η πόλη, πετύχαιναν να (Σελ. 79) δεσπόσουν στις αντιμαχόμενες μερίδες και να υφαρπάσουν την αρχή. Μετά την επιτυχία του πραξικοπήματος, βασικό μέλημα των τυράννων ήταν να εδραιώσουν την εξουσία τους. Όλοι ανεξαιρέτως οι τύραννοι στράφηκαν εναντίον των ευγενών, από τους οποίους άλλους εξόντωσαν και άλλους εξόρισαν, εφαρμόζοντας λαϊκιστική πολιτική που τους εξασφάλιζε λαϊκά ερείσματα. Η συμπεριφορά των τυράννων απέναντι στις ασθενέστερες τάξεις δεν ήταν πάντοτε ενιαία. Σε λίγες περιπτώσεις έλαβαν μέτρα κοινωνικής πρόνοιας…Κύριος, όμως, άξονας της πολιτικής τους ήταν το ίδιο όφελος, η διασφάλιση και η αύξηση της προσωπικής περιουσίας τους και η ικανοποίηση των ανθρώπων του περιβάλλοντός τους….

Ο Αριστοτέλης φρονεί για την περίπτωση της Αθήνας ότι από τον Σόλωνα «αρχή δημοκρατίας εγένετο», οπότε το σύνολο των ελεύθερων ανδρών είχε δικαίωμα συμμετοχής στην Εκκλησία. Το δικαίωμα αυτό το είχαν κατακτήσει πρώτοι οιΣπαρτιάτες ήδη στα μέσα του 7ου αι. Στην Αθήνα και τη Σπάρτη η Εκκλησία ήταν η τυπική πηγή της εξουσίας από την Αρχαϊκή Εποχή. Όμως, η κατοχή των ανώτερων αξιωμάτων ήταν προνόμιο ολίγων. Σταθμός προς τη δημοκρατική πορεία των πόλεων ήταν η συγκρότηση μιας δεύτερης Βουλής κοντά στην παραδοσιακή βουλή (Γερουσία) με περισσότερα αιρετά μέλη ετήσιας αρχής, που δεν ανήκαν στα ευγενή γένη. Στην Αθήνα, μετά τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη στη Βουλή αυτή μπορούσαν να εκλεγούν οι πάντες. Στη Σπάρτη πάλι, όπου η Γερουσία παρέμενε το προπύργιο του συντηρητισμού, στο αξίωμα του εφόρου, που από (Σελ. 80) τον 6ο αι. ήταν ισότιμο με το βασιλικό, μπορούσε να εκλεγεί οποιοσδήποτε Σπαρτιάτης.

[…] (Σελ. 81) Άργος: Οι αρχαίες πηγές εμφανίζουν τον Φείδωνα κληρονομικό βασιλιά που εξελίχθηκε σε τύραννο. Προφανώς ο Φείδων θα συγκέντρωσε περισσότερες εξουσίες από όσες είχαν οι βασιλείς και θα έπληξε τους ευγενείς ακολουθώντας φιλολαϊκή πολιτική…

Τον Φείδωνα διαδέχτηκε ο γιος του Δαμοκρατίδας…

Στη συνέχεια, η αρχή περιήλθε στον Μέλτα, που αποκατέστησε πρόσφυγες Αρκάδεςβοηθώντας τους να επανακτήσουν εδάφη που τους είχαν αποσπάσει οι Σπαρτιάτες. Η πράξη του δυσαρέστησε τους υπηκόους του που ήθελαν αρκαδική γη για δικό τους όφελος κα τον καθαίρεσαν. Από τότε καταλύεται η βασιλική εξουσία και η αρχή περιέρχεται σε αιρετό άρχοντα που διατήρησε την επωνυμία «βασιλιάς».

(Σελ. 82) Κόρινθος: Ο 7ος αι. π.Χ. βρήκε τους Κορινθίους υπό τη διακυβέρνηση των Βακχιάδων. Ο αριθμός των ακτημόνων που επιδίωκαν αναδασμό της γης ήταν μεγάλος και δεν απορροφήθηκε στις νεοϊδρυθείσες αποικίες…

Η ήττα των Κορινθίων από τους Κερκυραίους το 660 φόρτισε περισσότερο το κλίμα κατά των Βακχιάδων. Τη δυσαρέσκεια αυτή εκμεταλλεύτηκε ο Κύψελος, για να γίνει αποκλειστικός και ανεξέλεγκτος ηγεμόνας. Πρώτο μέλημα του τυράννου ήταν η αποκατάσταση των ακτημόνων με τη διανομή της περιουσίας των Βακχιάδων, από τους οποίους άλλους σκότωσε και άλλους εξόρισε, καθώς και η επιβολή φόρου εισοδήματος. Επειδή όμως ακτήμονες εξακολουθούσαν να υπάρχουν, προέβη (Σελ. 83) στην ίδρυση αποικιών προωθώντας συγχρόνως και το εμπόριο….

Τον Κύψελο διαδέχτηκε ο γιος του Περίανδρος, ο οποίος απαγόρευσε την επίδειξη πολυτέλειας, ενίσχυσε την καλλιέργεια της γης…απαγόρευσε την αγορά νέων δούλων, εξασφαλίζοντας έμμισθη εργασία σε θήτες και εφάρμοσε έλεγχο δαπανών των πολιτών…

Τον Περίανδρο διαδέχτηκε ο ανιψιός του Ψαμμήτιχος, ο οποίος δολοφονήθηκε το 584 οπότε και η τυραννίδα καταλύθηκε. Η αρχή περιήλθε σε ογδονταμελή Βουλή (δέκα βουλευτές από κάθε φυλή). Ένας από κάθε δεκάδα γινόταν «πρόβουλος», με έργο την οργάνωση της λειτουργίας της Βουλής.

[…] Μἐγαρα: Το άγονο έδαφος και η έλλειψη πρώτων υλών ήταν οι βασικές αιτίες που ώθησαν τους ενδεείς Μεγαρείς στην ίδρυση αποικιών. Παρ’ όλα αυτά, οι εντάσεις μεταξύ των ευγενών και του λαού δεν βρήκαν διέξοδο. Την κατάσταση εκμεταλλεύτηκε ο Θεαγένης, που το 640 κατέλυσε το αριστοκρατικό καθεστώς και επέβαλε τυραννίδα. Το τυραννικό καθεστώς σύντομα αντικαταστάθηκε από τιμοκρατικό.

..Όμως και το καθεστώς αυτό δεν κράτησε πολύ. Δυσαρεστημένοι δεν ήταν μόνο οι ευγενείς, αλλά κι οι πολλοί, που δεν είχαν πλουτίσει, αλλά αντίθετα εξαθλιώνονταν. Η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά την ήττα των Μεγαρέων από τους Κορίνθιους

(σελ. 84) …Τότε επικράτησε ένα καθεστώς που ο Πλούταρχος ονομάζει «ακόλαστη δημοκρατία», περιγράφοντάς το ως «επικράτηση του δήμου και ατιμωρησία για αξιόποινες πράξεις». Ο δήμος ψήφισε την «παλιντοκία», δηλ. την επιστροφή των τόκων που είχαν καταβληθεί στους δανειστές. Το δημοκρατικό αυτό πολίτευμα επικράτησε μια δεκαετία περίπου. Στο διάστημα αυτό ευγενείς εξόριστοι συσπειρώθηκαν, επέστρεψαν στα Μέγαρα και αποκατέστησαν την ολιγαρχία (μετά το 558).

[…] Αθήνα: Μετά την κατάλυση της βασιλείας η εξουσία περιήλθε σε δεκαετείς κληρονομικούς άρχοντες, καθεστώς που έληξε το 683-682, οπότε η αρχή έγινε ενιαύσια. Σύγχρονη είναι και η καθιέρωση του θεσμού των τριών ανώτατων αρχόντων, επωνύμου, βασιλέως, πολεμάρχου. Ο «επώνυμος άρχων» ήταν ο ανώτατος άρχοντας του κράτους. Έδρευε στο Πρυτανείο, συγκαλούσε τη Βουλή και την Εκκλησία και διηύθυνε τις συνεδριάσεις τους. Ο «άρχων βασιλεύς» είχε κυρίως θρησκευτική δικαιοδοσία, τελούσε τις πατροπαράδοτες θυσίες, είχε την επιμέλεια των μυστηρίων, δίκαζε υποθέσεις ασέβειας, φόνου, τραυματισμού και εμπρησμού και επέλυε θρησκευτικές διαφορές. Ο «πολέμαρχος» ασκούσε την ανώτατη στρατιωτική εξουσία, δίκαζε υποθέσεις μετοίκων και μεριμνούσε για την απόδοση τιμών στους πεσόντες.

Από τα μέσα του 7ου αι. στους άρχοντες προστίθενται οι έξι «θεσμοθέτες» με αποστολή τη διαφύλαξη των θεσμίων, τη μελέτη και εισήγηση νέων νόμων και την εκδίκαση πολλών υποθέσεων.

Την περίοδο της αριστοκρατικής διακυβέρνησης τον πυρήνα της κρατικής μηχανής αποτελούσε η «εξ Αρείου Πάγου Βουλή», η οποία μεταξύ άλλων έλεγχε τους άρχοντες. Αυτή η βουλή και οι άρχοντες συγκαλούσαν την Εκκλησία του Δήμου προκειμένου να κατοχυρώσουν σημαντικές αποφάσεις τους.

Τα αξιώματα του άρχοντα και του βουλευτή ήταν προσιτά μόνο στους ευγενείς, ενώ στην Εκκλησία μετείχαν μόνο οι ιδιοκτήτες γης. Υπήρχαν τέσσερις κοινωνικές τάξεις, οιπεντακοσιομέδιμνοι, οι τριακοσιομέδιμνοι ή ιππείς, με εισόδημα αρκετό για τη συντήρηση ίππου, οι διακοσιομέδιμνοι ή ζευγίτες, γεωργοί με δυνατότητα στράτευσης ως οπλίτες, και οι θήτες.

…η κοινωνική ανισότητα, η ένδεια των πολλών και η συγκέντρωση πλούτου στα χέρια μη ευγενών προκάλεσαν έντονες δυσαρέσκειες εναντίον των αριστοκρατών. Την κατάσταση αυτή επιχείρησε να εκμεταλλευτεί ο Κύλων, ο οποίος το 632 με μερικούς οπαδούς του…προσπάθησε να εγκαθιδρύσει τυραννίδα….Η ρήξη ανάμεσα στους ευγενείς και τους πολλούς άρχισε μετά τα Κυλώνεια. Ο λαός απαιτούσε διεύρυνση του σώματος των ενεργών πολιτών και κωδικοποίηση των άγραφων νόμων.

Το 621  οι Αθηναίοι παραχώρησαν υπερεξουσίες στον Δράκοντα προκειμένου να θεσπίσει νόμους. Πιθανότατα τότε παραχωρήθηκαν πολικά δικαιώματα στους ζευγίτες…Παρά τα «δρακόντεια» όμως μέτρα η πολιτική και η κοινωνική κρίση οξύνθηκαν…

(σελ. 85) οι Αθηναίοι εξέλεξαν το 594 επώνυμο άρχοντα τον Σόλωνα…Οι τέσσερις τάξεις διατηρήθηκαν και θεσπίστηκε η «πλουτίνδην» εκλογή των αρχόντων, ενώ καταργήθηκε η «αριστίδην και πλουτίνδην». Η διάκριση των πολιτών σε τάξεις ανάλογα με την κτηματική τους περιουσία εγκαταλείφθηκε…και ο μέδιμνος…αντικαταστάθηκε από τη δραχμή. …Οι θήτες έγιναν δεκτοί στην Εκκλησία του Δήμου, οι άρχοντες εκλέγονταν από την Εκκλησία που συνεδρίασε σε τακτά διαστήματα, ιδρύθηκε η Βουλή των Τετρακοσίων (σσ. το πρώτο κληρωτό σώμα στην Αθήνα) -100 άτομα από κάθε φυλή – στην οποία μετείχαν οι τρεις ανώτερες τάξεις και είχε προβουλευτικό χαρακτήρα, ιδρύθηκε λαϊκό δικαστήριο, η Ηλιαία, τα μέλη της οποίας εκλέγονταν και από τις τέσσερις τάξεις, και τέλος παραχωρήθηκε το δικαίωμα σε όλους, ακόμα και τους δούλους, να παραπέμπουν στο δικαστήριο οποιονδήποτε (…)

Το 590/589 και το 586/585 δεν εκλέχτηκε επώνυμος άρχοντας, ενώ ο Δαμασίας, άρχοντας το 583/582, δεν παρέδιδε την εξουσία. Το 580/579 επήλθε κάποιος συμβιβασμός και στην αρχή εκλέχτηκε μια δεκανδρία από πέντε ευγενείς, τρεις γεωργούς και δύο επαγγελματίες. Οι ευγενείς υποχρεώθηκαν να μοιραστούν την αρχή με μη ευγενείς…

Στο δεύτερο τέταρτο του 6ου αι. στην Αθήνα υπήρχαν τρεις παρατάξεις: α) τωνΠεδιακών, δηλ. των ευγενών και πλούσιων γαιοκτημόνων με αρχηγό τον Λυκούργο, οι οποίοι απέβλεπαν στην επαναφορά του ολιγαρχικού (σελ. 86) καθεστώτος β) τωνΠαραλίων που περιελάμβανε πλοιοκτήτες, εμπόρους και ναυτικού με αρχηγό τον Μεγακλή, οι οποίοι ήταν οι ευνοημένοι της σολώνειας νομοθεσίας και γ) των Διακρίων, δηλ. των κατοίκων άγονων εκτάσεων και των βοσκών, που είχαν αρχηγό τονΠεισίστρατο και επεδίωκαν αναδασμό της γης.

Ο Πεισίστρατος, ως πολέμαρχος το 561 ηγήθηκε στον πόλεμο εναντίον των Μεγαρέων και πέτυχε την ανακατάληψη της Σαλαμίνας…έτσι έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής…ζήτησε σωματοφυλακή, που τη χρησιμοποίησε το 560 για να καταλάβει την Ακρόπολη και να εγκαθιδρύσει τυραννίδα…Μόλις κατέλαβε την εξουσία εξόρισε τους επιφανέστερους των ευγενών, δήμευσε τα κτήματά τους και τα μοίρασε στους φτωχούς. Χωρίς να θίξει τις σολώνειες ρυθμίσεις, φρόντιζε να ελέγχει την πολιτική μηχανή τοποθετώντας ανθρώπους του περιβάλλοντός του στα ανώτατα αξιώματα. ….

Όταν ο Πεισίστρατος πέθανε, το 527, την πολιτική του συνέχισαν οι γιοι του Ιππίας καιΊππαρχος….Οι Πεισιστρατίδες αρχικά προσέγγισαν τις αριστοκρατικές οικογένειες ευνοώντας την εκλογή μελών τους στα διάφορα αξιώματα, σύντομα όμως επανήλθαν στην τακτική του πατέρα τους. Το 514 ο Ίππαρχος δολοφονήθηκε από δύο ευγενείς, τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα. ..Η δολοφονία αυτή σκλήρυνε τη στάση του Ιππία, που επέβαλε θανατικές ποινές και εξορίες, γεγονός που, σε συνδυασμό με την απώλεια τουΣιγείου και τη βαριά φορολογία, προκάλεσε τη δυσφορία του λαού. Την κατάσταση θέλησαν να εκμεταλλευτούν οι ευγενείς. Αρχικά κάποιος Κήδων και το 513 οιΑλκμεωνίδες επιχείρησαν, χωρίς αποτέλεσμα όμως, την κατάλυση της τυραννίδας.

…Η πρώτη προσπάθεια των Σπαρτιατών να ανατρέψουν το καθεστώς το  511 απέτυχε, όταν ο επικεφαλής τους Αγχίμολος νικήθηκε από τους μισθοφόρους του τυράννου. Για δεύτερη φορά οι Σπαρτιάτες εισέβαλαν στην Αττική υπό το βασιλιά τους Κλεομένη και πολιόρκησαν τον Ιππία στην Ακρόπολη. Η σύλληψη των παιδιών του συντέλεσε στην ταχύτερη πτώση του και στην κατάλυση της τυραννίδας το 510.

Μετά την αποκατάσταση της ελευθερίας, στην Αθήνα διαμορφώθηκαν δύο πολιτικά ρεύματα. Οι ευγενείς υπό τον Ισαγόρα επιδίωκαν την επιστροφή στο αριστοκρατικό καθεστώς, ενώ ο Αλκμεωνίδης Κλεισθένης επικεφαλής του αντίθετου κόμματος αντιδρούσε και πρότεινε στην Εκκλησία συνταγματικές ρυθμίσει που απέσπασαν την επιδοκιμασία των πολλών. Τότε ο Κλεομένης, ύστερα από πρόσκληση του Ισαγόρα, επενέβη ανοιχτά στα εσωτερικά πράγματα της Αθήνας. Η έντονη, όμως, αντίδραση των Αθηναίων, τον εμπόδισε να εδραιώσει την εξουσία των αριστοκρατών. Επανήλθε ωστόσο κα ηγούμενος πελοποννησιακού στρατού εισέβαλε στην Αττική. Τελικά η επιχείρηση ματαιώθηκε, διότι οι Κορίνθιοι, πληροφορούμενοι ότι σκοπός του Κλεομένη ήταν η εγκαθίδρυση τυραννίδας υπό τον Ισαγόρα, αποσύρθηκαν.

Την ίδια εποχή που οι Αθηναίοι αντιμετώπιζαν τις επανειλημμένες επεμβάσεις των Σπαρτιατών, έθεταν παράλληλα σε εφαρμογή τις πρώτες μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Η δύναμη των φρατριών και των γενών περιορίστηκε και η Εκκλησία έγινε το κυρίαρχο σώμα της αθηναϊκής πολιτείας. Οι τέσσερις φυλές αντικαταστάθηκαν από δέκα νέες

(σελ. 87) Ο Κλεισθένης αύξησε τα μέλη της Βουλής από τριακόσια σε πεντακόσια. Κάθε φυλή κλήρωνε πενήντα μέλη…Η Βουλή συνεδρίαζε στο Βουλευτήριο, ήταν υπεύθυνη για οικονομικές και εξωτερικές υποθέσεις και προετοίμαζε τα θέματα που υποβάλλονταν στην Εκκλησία του Δήμου, η οποία συνεδρίαζε κάθε δέκα μέρες και ψήφιζε νόμους…Ο Κλεισθένης επινόησε το νόμο του οστρακισμού….Οι Αθηναίοι απέκτησαν ισονομία και ισηγορία. Η παροχή πολιτείας σε μετοίκους και ξένους αύξησε το σώμα των πολιτών.

[…] Θεσσαλοί. Οι Θεσσαλοί χωρίζονταν σε τέσσερις τοπικές διαιρέσεις, τις «τετραρχίες». Είχαν όμως ένα κοινό αρχηγό, τον «ταγό», που ήταν αιρετός.

(σελ. 88) Κρήτη: Στο διάστημα από το 700 ώς το 500…η κληρονομική βασιλεία αντικαθίσταται την περίοδο αυτή από ετησίους αιρετούς άρχοντες, τους «κόσμους»…προέρχονταν μόνο από τα αριστοκρατικά γένη και η επανεκλογή τους απαγορευόταν πριν από την παρέλευση ορισμένων ετών, είχαν την πολεμική εξουσία και την εποπτεία των άλλων αρχόντων, ενώ με τη λήξη της θητείας τους λογοδοτούσαν στους «τίτας» ή «λογιστάς». Το βουλευτικό σώμα αποτελούνταν από τους πρώην «κόσμους»· Στην Εκκλησία λάμβαναν μέρος μόνο οι αριστοκράτες.

(Σελ. 89) Νάξος: το 555 το ολιγαρχικό καθεστώς των «παχέων» διαδέχθηκε η τυραννίδα του Λύγδαμη (σσ. φίλος του Πεισίστρατου), ο οποίος ανατράπηκε από τους Σπαρτιάτες το 525. Ακολούθησε νέα περίοδος ολιγαρχίας ώς το τέλος του αιώνα, οπότε επιβλήθηκε η δημοκρατία.

[…] Μίλητος: ο Αμφιτρής, ο οποίος διεκδικούσε το βασιλικό αξίωμα, σκότωσε τον αντίπαλό του μετά από την άνοδό του στο θρόνο παρά τα μεταξύ τους συμφωνημένα κα κατέλαβε την αρχή…Οι Μιλήσιοι τότε ανέθεσαν σε αισυμνήτη να διευθετήσει την κατάσταση. Ακολούθησε ένα αριστοκρατικό καθεστώς με ανώτατο άρχοντα τον πρύτανη με εκτεταμένα δικαιώματα, το οποίο οδήγησε στην τυραννίδα του Θρασύβουλου στα τέλη του 7ου αι.

Την πτώση της τυραννίδας ακολούθησαν έντονες κοινωνικές αντιπαραθέσεις μεταξύ της «πλουτίδος» και της «χειρομάχας», δηλ. των πλουσίων και του λαού, που ταλάνισαν την πόλη περισσότερο από πενήντα χρόνια. …το 520 τη διακυβέρνηση (σελ. 90) ανέλαβε ομάδα χρηστών πολιτών, αλλά πολύ γρήγορα και αυτό το καθεστώς καταλύθηκε από την τυραννίδα του Ιστιαίου.

Έφεσος: Ώς τα τέλη του 7ου αι. την πόλη κυβερνούσε η βασιλική οικογένεια των Ανδροκλειδών ή Βασιλειδών…Η αρχή τους διακόπηκε το 600, όταν κάποιος Πυθαγόρας εγκαθίδρυσε τυραννίδα, αλλά την ανέκτησαν λίγο αργότερα, ως τύραννοι όμως αυτή τη φορά.

Ερυθροί και Χίος: Χίοι τύραννοι βοήθησαν στα τέλη του 7ου αι. «εταιρεία» Ερυθραίων αριστοκρατών να καταλύσει τη βασιλεία και να εγκαθιδρύσει τυραννικό καθεστώς. Όταν η τάξη αποκαταστάθηκε, η βασιλική οικογένεια εγκατέστησε μια οικογενειακή αριστοκρατία…

Ακολούθησε μια περίοδος σκληρών αντιπαραθέσεων ολίγων και δήμου πριν από τηνοριστική εγκαθίδρυση της δημοκρατίας. Στη Χίο την ολιγαρχία διαδέχτηκε στα μέσα του 6ου αι. ένα καθεστώς με δημοκρατικούς θεσμούς, βουλή ευγενών αλλά και βουλή με αιρετά μέλη, καθώς και ετήσιους αιρετούς άρχοντες.

[…] Σάμος: φαίνεται ότι στα τέλη του 7ου αι. γνώρισε την τυραννίδα του Δημοτέλη, την οποία διαδέχτηκε μια δεύτερη περίοδος αριστοκρατίας. Ύστερα από περίοδο εντάσεων, το 560 περίπου, η Σάμος περιήλθε για δεύτερη φορά στην εξουσία τυράννου, του Συλοσώντα…

Από το 538 ώς το 522 τύραννος στη Σάμο ήταν ο Πολυκράτης, που ώς το 532 μοιραζόταν την εξουσία με τους αδελφούς του Παντάγνωτο και Συλοσώντα Β’…Τα οικονομικά μέτρα και οι διώξεις του Πολυκράτη εναντίον των ευγενών ήταν ιδιαίτερα σκληρά….

Τελικά ο τύραννος βρήκε φρικτό τέλος από τον σατράπη των Σάρδεων Οροίτη. Τότε την αρχή θέλησε να καταλάβει ο γραμματέας του Πολυκράτη Μαιάνδριος, που συνάντησε την αντίδραση του Συλοσώντα, ο οποίος βοηθούμενος από τον Δαρείο κατέλαβε την εξουσία. Το 521 η Σάμος καταλήφθηκε από τους Πέρσες.

Μυτιλήνη: Στα μέσα του 7ου αι. η βασιλεία των Πενθελιδών αντικαταστάθηκε από κλειστό αριστοκρατικό καθεστώς που καταλύθηκε από την τυραννίδα του Μελάχρου. Οι αριστοκράτες, με επικεφαλής τον Πιττακό, κατέλαβαν και πάλι την αρχή το 610.

Μια νέα περίοδος αστάθειας κατέληξε και πάλι στην εγκαθίδρυση τυραννίδας υπό τον Μυρσίλο. Ο θάνατός του έδωσε το έναυσμα για νέες αναταραχές. Τότε η πλειοψηφία των πολιτών ανέθεσε στον Πιττακό ως «αισυμνήτη» να ρυθμίσει τη κατάσταση. […]

(Σελ. 114) Αθήνα: Στο ναυτικό υπηρετούν και οι «θήτες», από τους οποίους επανδρωνόταν ο στόλος και η συμβολή τους στη Σαλαμίνα είχε συντελέσει στην αύξηση του πολιτικού τους βάρους. Έτσι, δημιουργήθηκαν εσωτερικές πολιτικές συνθήκες διαφορετικές από εκείνες με τις οποίες εγκαθιδρύθηκε το πολίτευμα τουΚλεισθένη.

(σελ. 118) Σταθμό στην πολιτειακή εξέλιξη των Αθηναίων αποτελεί η μεταρρύθμιση που πραγματοποιείται το 462 με πρωτοβουλία του Εφιάλτη, ο οποίος αφαίρεσε από τον Άρειο Πάγο τις δικαιοδοσίες εκείνες που επέτρεπαν να εποπτεύει τις περισσότερο σημαντικές ενέργειες της πολιτικής διοίκησης. Οι δικαιοδοσίες αυτές μεταβιβάστηκαν στη Βουλή των Πεντακοσίων, στην Εκκλησία του Δήμου και στην Ηλιαία. Στον Άρειο Πάγο παρέμειναν η εκδίκαση φονικών υποθέσεων και η εποπτεία των ιερών ελαίων…

(σελ. 119) (461) Την ίδια χρονιά δολοφονήθηκε και ο Εφιάλτης…Τον Εφιάλτη διαδέχεται ως «προστάτης του δήμου» ο Περικλής…Η ανάδειξη των αρχόντων με κλήρο, γνώρισμα δημοκρατικό, είχε εισαχθεί το 487 αλλά οι άποροι δεν επιζητούσαν τα αξιώματα, γιατί η οικονομική τους κατάσταση δεν επέτρεπε να παραμελούν τις βιοτικές τους ασχολίες. Έτσι, η ισοκρατία είχε μόνο θεωρητική υπόσταση.

Ο Περικλής, για να μην αποκλείεται η συμμετοχή των απόρων, εισάγει τη «μισθοφόρο», δηλαδή την παροχή μισθού που αντιστοιχούσε στον κατώτεροημερομίσθιο (σσ. μπα; μισθωτή εργασία στην αρχαιότητα; -lol) ενός εργαζόμενου. Αρχικά έπαιρναν μισθό τα μέλη της Ηλιαίας, αργότερα και τα μέλη της Βουλής, φαίνεται μάλιστα πως πριν από το θάνατό του το μέτρο επεκτάθηκε σε όλους τους κληρωτούς άρχοντες.

Επίσης καθιερώνεται η επιχορήγηση από το δημόσιο στους απόρους…

Με το δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος συνδέεται και το δικαίωμα που παραχωρείται στους ζευγίτες να εκλέγονται εννέα άρχοντες (457)…

Με τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή ολοκληρώνεται η αθηναϊκή δημοκρατία, την περιφρούρηση της οποίας ανέλαβαν όλοι οι πολίτες με το θεσμό της «γραφής παρανόμων», που πιστεύεται πως θεσπίστηκε αυτή την εποχή. Σύμφωνα με αυτόν, κάθε Αθηναίος αποκτά το δικαίωμα να μηνύσει τον εισηγητή μιας πρότασης νόμου, εφόσον ήταν αντίθετη με άλλο νόμο που προϋπήρχε.