Το ιστορικό δράμα των Λασιθιωτών αδερφών Ισμαήλ Σελίμ Πασά και Αντωνίου Παπαδάκη (1823-1848)

Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΔΥΟ ΑΔΕΡΦΩΝ
Του Ισμαήλ Σελίμ (Φερίκ) Πασά και Αντώνιου Φ. Παπαδάκη

(Πρόκειται για μια ιστοριογραφία που δίνει την πραγματική μορφή και την ακριβή ιστορική διάσταση του μεγάλου εθνικού ευεργέτη Αντωνίου Φ.Παπαδάκη (1810-1878) και του αδελφού του Εμμ. Φ.Παπαδάκη(1809 -1867) μετέπειτα Ισμαήλ Σελίμ Πασά.
Τα δυο αυτά παιδιά , δεν είναι άλλα από τα παιδιά του παπά- Φραγκιά Καμπάνη από το χωριό Ψυχρό του Λασιθίου, που χάραξαν την ιστορία μας ο καθένας με το δικό του τρόπο, αφού η πορεία που τους οδήγησε η μοίρα, ήταν διαφορετική και εκ διαμέτρου αντίθετη).

Στα μονοπάτια του Ισμαήλ Φερίκ Πασά (Εμμ. Γρ. Παπαδάκη)

– Η ιστορία μας φίλοι και φίλες αρχίζει το 1823. Τότε ο Αντιβασιλέας της Αιγύπτου έστειλε τον γαμπρό του Χασάν πασά επικεφαλής Αιγυπτιακού στρατού στην Κρήτη για να καταπνίξει την επανάσταση μετά από έκκληση του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄. Κατέλαβε το Λασίθι περνώντας από το αφύλακτο Οροπέδιο Καθαρού. Κατά την καταστροφή οι επιδρομείς έσφαξαν τον παπά του χωριού Φραγκιά Παπαδάκη-Καμπάνη και αιχμαλώτισαν τους τρείς γιους του. Τον Εμμανουήλ, Αντώνιο, και Ιωάννη (ή Ανδρέα). Το ένα από αυτά τα παιδιά , ο Αντώνιος Φ.Παπαδάκης μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και μετά από 6 χρόνια δραπέτευσε στην Οδησσό όπου σπούδασε και συγχρόνως ασχολήθηκε με το εμπόριο. Απέκτησε μεγάλη περιουσία την οποία ρευστοποίησε και αξιοποίησε όταν ήλθε στην Αθήνα το 1839. Αυτός είναι ένας από τους μεγάλους ευεργέτας του ΕΚΠΑ ( Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) κι εκεί σπούδασαν με τις υποτροφίες του πολλά Κρητικόπουλα. Μεταξύ αυτών κι ο Επίσκοπος Ιεροσητείας Αμβρόσιος.

– Αναζητώντας τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας του πληροφορήθηκε ότι ένας αδελφός του που εξισλαμίσθηκε διέπρεπε στον Αιγυπτιακό στρατό και είχε φτάσει στον βαθμό του Στρατηγού γνωστός ως Φερίκ (Αντιστράτηγος) Ισμαήλ Σελίμ πασάς. Τις πληροφορίες αυτές τις πήρε από τον απεσταλμένο του στην Αλεξάνδρεια Ιωάννη Καμπάνη πρώτο του εξάδελφο. Ο Καμπάνης λοιπόν μετέφερε στον Ισμαήλ αφού του αποκάλυψε τα πάντα, την επιθυμία του αδελφού του να επιστρέψει στην Ελλάδα. Εκείνος αρνήθηκε και πρότεινε στον εξάδελφό του να παραμείνει κοντά του και εκείνος θα τον βοηθούσε. Ο Ιωάννης δέχτηκε και με την βοήθεια του Ισμαήλ δημιούργησε μεγάλη περιουσία την οποία διέθεσε στην γενέτειρά του για την Δημιουργία ενός Πρακτικού Τεχνικού Σχολείου του γνωστό στο Λασίθι ως Πολυτεχνείο(Παπαδάκειο-Καμπάνειο). Δηλαδή 100 χρόνια πριν η πολιτεία θεσμοθετήσει την τεχνική εκπαίδευση(με την ίδρυση στην Αθήνα του Σχολείου των Τεχνών και μετέπειτα Ε.Μ.Π.) στο Ψυχρό υπήρχε ένα σπουδαίο πρωτοποριακό συγκρότημα Τεχνικής και Γενικής Παιδείας.

– Ερχόμαστε τώρα στην μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866-1869, και τον ενεργό ρόλο που είχαν τα δύο αδέλφια.
- Ο Αντώνιος, βασικό στέλεχος της Κεντρικής υπέρ των Κρητών επιτροπής και μεγάλος χρηματοδότης τροφοδότης όπλων των επαναστατών.
– Ο Ισμαήλ Φερίκ πασάς (Εμμανουήλ) ήδη Υπουργός Στρατιωτικών της Αιγύπτου, είχε τεθεί επικεφαλής των Αιγυπτιακών δυνάμεων που ήλθαν σε βοήθεια των Τούρκων. Αρχιστράτηγος των Τουρκοαιγυπτιακών δυνάμεων ήταν ο Ομέρ πασάς πρώην Κροάτης χριστιανός επονομαζόμενος και ως ΄΄ΑΤΤΙΛΑΣ΄΄. Το σχέδιο του Ομέρ είχε δύο βασικούς στόχους, τα Σφακιά και το Λασίθι.

Η λαϊκή μούσα της εποχής λέει:
"Αν δεν μερώσω τα Σφακιά Να κάψω το Λασίθι
Και αυτόν τον Αποκόρωνα Δεν ησυχάζει η Κρήτη ’’

– Τον Απρίλιο του 1867 απέτυχε να πατήσει τα Σφακιά, στράφηκε ανατολικά και έφτασε στο Ηράκλειο στις 10 Μαΐου σχεδιάζοντας την επίθεση κατά του Λασιθίου. Το Λασίθι για την Ανατολική Κρήτη ήταν ο σιτοβολώνας αλλά και το καταφύγιο των επαναστατών. Ο Γενικός αρχηγός των Επαναστατών Μιχ. Κόρακας με τους τοπικούς οπλαρχηγούς έκλεισαν τις προσβάσεις προς το Λασίθι.

Η λαϊκή μούσα πάλι παρούσα :
"Χίλια καλώς μας όρισε Τ’ Ομερ πασά τ’ ασκέρι
Απ’ άρματα δεν είχαμε Και ήρθε να μας φέρει ’’

– Έξω από το Καστέλλι λοιπόν συγκεντρώθηκαν οι Δυνάμεις του Ομέρ (25.000-32.000). Στο χωριό Μαθιά υπάρχει και σήμερα η θέση ¨ ΙΣΜΑΗΛ ΠΡΙΝΟΣ ¨ πιθανή θέση στρατωνισμού των ανδρών του Ισμαήλ. Στις 19 Μαΐου 1867 ο Ομέρ κάλεσε τον Ρεσίτ πασά ή αλή Ριζά ( Αρχηγός των Τούρκων) και Ισμαήλ Φερίκ πασά (Αρχηγό των Αιγύπτιων) να κινήσουν για το Λασίθι. Παρά την σθεναρή αντίσταση των επαναστατών (3.000 οπλοφόροι ντόπιοι και 700 εθελοντές Ελλαδίτες ) στις 21 Μαΐου εισέβαλαν στο Λασίθι. Από τις 21 έως τις 29 Μαΐου οι Τουρκοαιγύπτιοι κατακαίουν τα χωριά του Λασιθίου και σφάζουν τους άμαχους. Οι Επαναστάτες αφού ανασυντάχθηκαν στη Λιμνάκαρο κατεβαίνουν ξανά και έξω από το Τσερμιάδο προς Μαρμακέτο νικούν κατά κράτος τους επιδρομείς(2.000 τουρκοαιγύπτιοι νεκροί, 150 νεκροί επαναστάτες). Επομένως η επιτυχία του Ομέρ ήταν πρόσκαιρη γιατί ευθύς μετά την αποχώρηση οι κάτοικοι του Οροπεδίου ξαναγύρισαν στον τόπο τους με το ίδιο σύνθημα

¨ΕΝΩΣΗ ή ΘΑΝΑΤΟΣ¨

Η Δράση και ο θάνατος του Ισμαήλ Φερίκ πασά (Εμμ. Φρ. Παπαδάκη)

– Εδώ υπάρχουν διαφορετικές απόψεις και εκτιμήσεις. Θα τις παραθέσουμε όλες :
– Κατά τον εξαιρετικό ¨ ΟΔΗΓΟ ΕΠΙΣΚΕΠΤΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ¨ (έκδοση Δήμου 2007) από τον οποίο αντλήσαμε τα περισσότερα στοιχεία στη σελίδα 108 αναφέρεται ότι “ο Ισμαήλ ενώ βάδιζε εναντίον του τόπου που τον γέννησε και πριν προλάβει να δει έστω και από μακριά το χωριό του έπεσε νεκρός από βόλι ή αρρώστια δεν έχει ξεκαθαριστεί.”

– Σύμφωνα με το βιβλίο ¨ ΚΡΗΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ¨ τόμος δεύτερος του Νικ. Παναγιωτάκη (σελ. 400): ¨ Ο Ισμαήλ είχε πεθάνει στο Καστέλλι Πεδιάδος” Το ίδιο αναφέρεται και στο βιβλίο του Θεοχάρη Δετοράκη ¨ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ¨(σελ. 372)

– Σύμφωνα με την παράδοση όταν έφτασε στο Λασίθι με τον Ομέρ, γνώρισε τον τόπο γέννησης του και διέταξε οπισθοχώρηση γι’ αυτό και ο Ομέρ έβαλε και τον δολοφόνησαν (δίνοντάς του να πιει δηλητηριασμένο καφέ). Η ίδια εκδοχή αναφέρεται στο μυθιστόρημα της Ρέας Γαλανάκη ¨ Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά ¨. Επίσης το ίδιο αναφέρεται και στην εξαιρετική εισήγηση του Στέργιου Σπανάκη προς το Αναπτυξιακό Συνέδριο Λασιθίου (Αύγουστος 1983) δηλ. ότι ο Ισμαήλ πέθανε γυρίζοντας στο Ηράκλειο στα Σπήλια δηλητηριασμένος ήδη από τον Ομέρ.

.- Σύμφωνα με άλλη παράδοση επίσης μετέχοντας το 1866 στη Μάχη- Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου (η στη μάχη στο Στύλο Αποκορώνου), τραυματίστηκε από βόλι των ελεύθερων πολιορκημένων. Ζήτησε από το γιατρό να του βγάλει από το πόδι το λιωμένο μολύβι και να το φυλάξει γιατί ήταν αγορασμένο με αδερφικό χρήμα. Αυτό το τραύμα κατά τον ίδιο θρύλο έφερε αργότερα και το θάνατό του.- Το σίγουρο είναι πάντως ότι πέθανε το 1867, ετάφη προσωρινά στο Ηράκλειο και εν συνεχεία τα οστά του μεταφέρθηκαν στην Αίγυπτο όπου υπάρχει μνημείο και ανδριάντας του.

Σύμφωνα με την Βικιπαίδεια το τραγικό τέλος του έχει ως εξής:
"Ο Ισμαήλ πασάς Παπαδάκης έφτασε στην Κρήτη και μετά από μία σειρά μαχών στη γενέτειρά του, το Οροπέδιο Λασιθίου, όπου στη μάχη που δόθηκε εκεί στις 26 Μαΐου του 1867, είχε άγριο τέλος για το οποίο υπάρχουν τρεις εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, τραυματίσθηκε θανάσιμα και παρά τις προσπάθειες των γιατρών του επιτελείου του, που τον είχαν μεταφέρει στο Καστέλι Πεδιάδας, μετά από λίγες ημέρες υπέκυψε στα τραύματά του. Η δεύτερη εκδοχή αναφέρει πως δολοφονήθηκε από τον Ούγγρο εξωμότη και Τούρκο στρατηγό Ομέρ Πασά, δηλητηριάζοντάς τον, όταν αποκάλυψε την ελληνική καταγωγή του[2]. Κατά την τρίτη εκδοχή, ο ίδιος αποφάσισε να δώσει τέλος στη ζωή του, αυτοκτονώντας με δηλητήριο".
Η σορός του μεταφέρθηκε με ιδιαίτερες τιμές στην Αλεξάνδρεια όπου και ετάφη, ενώ προς τιμή του ο Χεδίβης ανέγειρε ανδριάντα του.

– Επιστρέφουμε τώρα στον άλλο αδελφό Αντώνη Παπαδάκη που με πολλούς τρόπους βοήθησε την ιδιαίτερη πατρίδα του.( Ο Αντώνιος κατορθώνει μετά από εξάχρονη παραμονή στην Κωνσταντινούπολη να δραπετεύσει από το σπίτι του αφεντικού του και ως λαθρεπιβάτης να βρεθεί ένοικος σε κάποιο αδειανό βαρέλι που αποτελούσε τμήμα του φορτίου ελληνικού πλοίου, που κατευθυνόταν στην Οδησσό. Κρυμμένος λοιπόν στο βαρέλι, κατορθώνει και ξεφεύγει από τον αυστηρό έλεγχο των Τούρκων τελωνειακών. Ψάχνοντας για εργασία στην Οδησσό προκειμένου να εξασφαλίσει τα προς το ζην, προσλαμβάνεται επιστάτης στα απέραντα κτήματα που διατηρούσε ο κόμης Αλέξανδρος Στούρτζας, στη Βεσσαραβία και την Δοβρουτσά. Αποκτά τις απαιτούμενες γνώσεις γεωργίας αφού σπουδάζει γεωπόνος και εξειδικεύεται αργότερα στη ζωοτεχνία και την οργάνωση ζωικών κεφαλαίων.

Οι ασυνήθιστα υψηλές αποδόσεις από το ζωικό και φυτικό κεφάλαιο, η ορθολογική εκμετάλλευση του οποίου οφείλεται στις ικανότητες του Αντωνίου Παπαδάκη, ικανοποιεί ιδιαίτερα τον κόμητα Στούρτζα, ο οποίος του προσφέρει παχυλές αμοιβές, αναγνωρίζοντας έτσι τη συμβολή του στην αύξηση της παραγωγής. Ασχολείται παράλληλα με το εμπόριο και δημιουργεί τεράστια περιουσία

Το έτος 1848 επιστρέφει οριστικά στην Ελλάδα, αποκτά την ελληνική υπηκοότητα και εγκαθίσταται μόνιμα στην Αθήνα. Με τις δραστηριότητες που αναπτύσσει και στην πατρίδα του και αναφέρονται στο εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο κυρίως, προσαυξάνει τα περιουσιακά του στοιχεία. Αναδεικνύεται πρωτοπόρος σε κάθε εθνικό θέμα, διαθέτοντας μεγάλα ποσά για κοινωνικούς και άλλους σκοπούς. 

Μόνο για τον επαναστατικό αγώνα των Κρητών κατά των Τούρκων είχε αγοράσει με δικά του διαθέσιμα, 2000 όπλα (Σασεπό) και τα έστειλε στην Κρήτη.

Με ιδιόγραφη διαθήκη του έγινε ο μεγαλύτερος ευεργέτης του Πανεπιστημίου Αθηνών, αφού διέθεσε σ’ αυτό ολόκληρη την κινητή και ακίνητη περιουσία του. Το κληροδότημα αυτό ανερχόταν σε 1.105.922 δρχ. Το ποσό αυτό αντιστοιχεί σήμερα σε 3 δισεκατομμύρια δρχ. ή σε 8.8470.00 ευρώ, που ήταν και τότε και τώρα ένα τεράστιο ποσό.

  Από την υποτροφία του Α. Παπαδάκη έχουν σπουδάσει μέχρι σήμερα 2.500 άποροι Ελληνες φοιτητές από ολόκληρη την Ελλάδα.

Από τους πρώτους της κατηγορίας αυτής, ήταν ο τότε διάκονος Νεκτάριος Κεφαλάς, ο οποίος σπούδασε το 1883 από το κληροδότημα αυτό. Ηταν ο μετέπειτα επίσκοπος Πενταπόλεως που ανακηρύχθηκε άγιος από την Ορθόδοξη Εκκλησία, δηλαδή ο γνωστός "άγιος Νεκτάριος Αιγίνης". Καθώς και ο Επίσκοπος Ιεροσητείας σπούδασε κατά την αυτοβιογραφία του με το ίδιο κληροδότημα Αν.Φ.Παπαδάκη.

Πέθανε το 1878 και με τη Διαθήκη του άφησε όλη του την περιουσία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και σήμερα ακόμα, το ένα τρίτο των εσόδων του Πανεπιστημίου Αθηνών, προέρχεται από το κληροδότημα Παπαδάκη.)

– Λίγα λόγια από το εξαιρετικό μυθιστόρημα της Ρέας Γαλανάκη “Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά”, λόγια που βγαίνουν από το στόμα του τραγικού προσώπου της ιστορίας μας (σελ 167-168) :

‘‘ Ο Ομέρ πασάς προκάλεσε την τέταρτη και τελευταία μάχη την επομένη, πριν προλάβει ο αντίπαλος να ανασυνταχτεί. Βλέποντας όλη τη δύναμη του στρατού, ένα μέρος των ανταρτών με τον Κόρακα υποχώρησε προς το Μέσα Λασίθι, επειδή δεν είχε αρκετά πολεμοφόδια. Ο Ομέρ πασάς μοίρασε τότε τον στρατό στα δύο, το δικό μου τμήμα ακολούθησε τον Κόρακα, το άλλο γύρισε εναντίον των άλλων καπετάνιων που είχαν μείνει στο Τζερμιάδο. Εκεί έγινε μεγάλη μάχη. Οι αντάρτες που υποχώρησαν στο Μέσα Λασίθι μοιράστηκαν πάλι σε τρία τμήματα. Έτυχε να έχω εγώ το πρόσταγμα την ημέρα της τελευταίας μάχης. Καταδίωξα το ένα τμήμα. Άτακτοι Τουρκοκρητικοί που προηγούνταν από τον τακτικό στρατό έκαψαν ένα εξωκλήσι και έναν ανεμόμυλο. Έπειτα πυρπόλησαν ένα χωριό και άρχισαν να κυνηγούν γυναικόπαιδα καθώς έφευγαν.
Παρακολουθούσα με τα κιάλια τις κινήσεις τους από την κορυφή του Ψαρού. Διέταξα να σαλπίσουν αμέσως υποχώρηση. Μερικοί άτακτοι δεν πειθάρχησαν και συνέχισαν την καταδίωξη.
Τότε εγώ, Υπουργός πολέμου της Αιγύπτου, αρχηγός του αιγυπτιακού στρατού σ’ αυτήν την εκστρατεία Κρης την πατρίδα, τουρκισθείς κατά την παιδικήν μου ηλικίαν και αδελφός, ως λέγουσιν, του εν Αθήναις Παπαδάκη, όστις λαλώ την απλοελληνικήν και είχα το πρόσταγμα της τελευταίας μάχης, διέταξα τον τακτικό οθωμανικό στρατό να πυροβολήσει εναντίων των Οθωμανών ατάκτων. Και αυτό έγινε ’’.

Το 2006 έφτασε στην Κρήτη η εγγονή του. Η εφημερίδα Πατρίς γράφει:
Συγκινημένη που πάτησε τα χώματα των προγόνων της εμφανίστηκε η απόγονος πέμπτης γενιάς του Ισμαήλ Φερίκ πασά, Dr. Amal A. El- Hadary, η οποία παρέστη στην εκδήλωση απονομής τιμής στη μνήμη του μεγάλου εθνικού ευεργέτη και αδελφού του Ισμαήλ, Αντώνη Παπαδάκη.

«Θέλω να μάθω τα πάντα για τη ζωή του Ισμαήλ Φερίκ Πασά στην Ελλάδα», δηλώνει, καθώς μόνο πρόσφατα έμαθε για την ελληνική καταγωγή του.

Η εκδήλωση έγινε στο Πολιτιστικό Κέντρο Ψυχρού, όπου πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Αντωνίου Φ. Παπαδάκη.

Η Dr. Amal A. El- Hadary πληροφορήθηκε πριν λίγους μήνες για την ελληνική καταγωγή της, «μόλις τον προηγούμενο Ιανουάριο έμαθα για το Αντώνη Καμπάνη Παπαδάκη και ότι είναι αδελφός του Ισμαήλ Πασά», αναφέρει στην «Π». Δεν γνώριζε ότι ο Ισμαήλ Φερίκ πασάς είχε ελληνικές ρίζες και ότι η οικογένεια της προέρχεται από μία πλούσια τούρκικη οικογένεια. «Οφείλω να πω ότι μας άφησε σημαντική περιουσία, της οποίας, όμως δεν ήξερα το μέγεθος πρωτύτερα», συμπληρώνει.
Εδώ η συνέντευξη της Dr. Amal A. El- Hadary στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ: https://archive.patris.gr/articles/92181/43626
κι εδώ η ίδια η εγγονή του Ισμαήλ Πασά στην “Π” :
https://archive.patris.gr/articles/92181/43625

*Από Joanna Dimitriadou

3 Απριλίου ιστοσελίδα Κρητική Ιστορία