ΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΑΤΣΕΣΟΝ ΚΑΙ Η ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑΤΙΚΗ "ΕΝΩΣΗ"

Νίκος Χρ. Χαραλάμπους

Στις συνομιλίες που είχε ο Γεώργιος Παπανδρέου στην Ουάσινγκτον (24 και 25 Ιουνίου 1964) αποδέχτηκε την αμερικανική πρόταση για μεσολάβηση του πρώην υπουργού Εξωτερικών Dean Acheson, που ήταν εκείνο τον καιρό σύμβουλος του Προέδρου  Johnson γι θέματα εξωτερικής πολιτικής. Η μεσολάβηση περιβλήθηκε τον μανδύα της υποστήριξης των προσπαθειών του μεσολαβητή του Ο.Η.Ε. Sakari S. Tuomiojia, σύμφωνα με το ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας 186/1964  της 4.3.1964. Η μεσολάβηση έλαβε χώρα στη Γενεύη και διήρκησε από τις 5.7.1964 ως τις 22.8.1964. Ο  Acheson συνομιλούσε ξεχωριστά με τον Έλληνα και τον Τούρκο αντιπρόσωπο, στην απουσία των Κυπρίων. Γι’ αυτό,  ο Μακάριος μίλησε,  αργότερα, για «απρόσκλητους μεσολαβητές».

Έχουν  γραφεί πάρα πολλά για  τις συνομιλίες της Γενεύης το 1964 και το λεγόμενο «σχέδιο Άτσεσον» και, ειδικά, για το περιεχόμενό του. Οι διαφορετικές εκδοχές του οφείλονται στο ότι ο Acheson  ήταν αναγκασμένος να τροποποιεί κάθε τόσο,  κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, τις προτάσεις του. Εκείνο που είναι σίγουρο, είναι ότι η Τουρκία ουδέποτε αποδέχτηκε σχέδιο που να μην προέβλεπε διχοτόμηση της Κύπρου.

Αρχικά, το Σχέδιο, το Σχέδιο Ι, πρόβλεπε την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα  και τη δημιουργία μιας στρατιωτικής βάσης στην Καρπασία υπό την πλήρη κυριαρχία της Τουρκίας. Για την έκταση της βάσης υπήρξε σκληρή διαπραγμάτευση. Η έκταση αυτής της βάσης ήταν αρκετά μεγάλη. Σύμφωνα με τον Νιχάτ Ερίμ, η στρατιωτική βάση θα έπρεπε να αναλογεί με το 11% της συνολικής επιφάνειας της  Κύπρου. Με βάση το Σχέδιο ΙΙ, η έκταση περιορίζεται. Σε αυτό προβλεπόταν εκμίσθωση της περιοχής της βάσης για περίοδο 50 ετών.

Εκτός αυτού, προτεινόταν η δημιουργία δυο ή τριών τουρκοκυπριακών αυτοδιοικουμένων περιοχών. Αν και υπάρχουν αρκετά κενά σχετικά με το νομικό καθεστώς αυτών των περιοχών, μπορεί ένας να υποστηρίξει ότι επρόκειτο περί «καντονιών». 

Στο πρώτο Σχέδιο προβλεπόταν ότι οι τουρκοκυπριακές τοπικές διοικήσεις «θα λογοδοτούσαν σε μια ανώτερη αρχή, που θα μπορεί να είναι η κεντρική κυβέρνηση της Κύπρου ή η κυβέρνηση της Ελλάδας ή ο κύριος εκπρόσωπός της στην Κύπρο». Το δεύτερο Σχέδιο αναφερόταν σε «ένα ανώτερο αξιωματούχο στην κεντρική κυβέρνηση της Κύπρου υπό τον ύπατο Έλληνα διοικητή». Από τα πιο πάνω, προκύπτει ότι ο Άτσεσον δεν απέκλειε και το ενδεχόμενο μιας μορφής διχοτομημένης «ανεξάρτητης» Κύπρου, αντί της Ένωσης.

Η Τουρκία αποδέχθηκε το Σχέδιο Ι ως βάση διαπραγματεύσεων, ενώ απέρριψε το Σχέδιο ΙΙ. Έκρινε την πρόταση για εκμίσθωση της βάσης ως εντελώς απαράδεκτη. Ο λόγος είναι προφανής. Δεν ήταν συμβατό με τα διχοτομικούς της στόχους.  Η Ελλάδα  απέρριψε  το Σχέδιο Ι, ακόμη και ως βάση διαπραγματεύσεων, ενώ το Σχέδιο ΙΙ το δέχθηκε  αρχικά «υπό όρους»,  αλλά,  τελικά,  το απέρριψε. Ειδικότερα, ενώ στις 21 Αυγούστου, ο Γ. Παπανδρέου απέστειλε στη Γενεύη το διευθυντή του διπλωματικού του γραφείου Ιωάννη Σωσσίδη για να γνωστοποιήσει στον  Acheson την καταρχήν αποδοχή του Σχεδίου,  προτείνοντας ορισμένες εδαφικές βελτιώσεις υπέρ της ελληνικής πλευράς σε σχέση με την τουρκική βάση,  την επομένη τηλεφώνησε στον Σωσσίδη και του έδωσε την εντολή να ανακαλέσει την καταρχήν αποδοχή.  Στις 22 Αυγούστου 1964 ο Παπανδρέου απάντησε στον Acheson με μια κάπως ασαφή  επιστολή. «Δεχόμεθα», έγραφε, «να εκμισθώσουμε στην Τουρκία μια περιοχή, για μια λογική περίοδο, για την εγκατάσταση τουρκικής βάσης». Όμως: «Η πρόταση σας... υπερβαίνει κατά πολύ την απαραίτητη για την εγκατάσταση μιας στρατιωτικής βάσης έκταση και έχει το χαρακτήρα περιορισμένης διχοτόμησης.... Η Ελλάδα δέχεται να υποστηρίξει την ιδέα της τουρκικής βάσης, ακόμη και αν ο αρχιεπίσκοπος διαφωνεί σ' αυτό..., αρκεί η έκταση της βάσης να είναι περιορισμένη, να αντιστοιχεί π.χ. στην έκταση των βρετανικών βάσεων, που υπάρχουν σήμερα στην Κύπρο».  Τον  Γεώργιο Παπανδρέου τον γοήτευε η θεμελιακή ιδέα του  «σχεδίου Acheson»  που θα είχε την «ετικέτα» της Ένωσης,  με ταυτόχρονη παροχή κυπριακού εδάφους στην Τουρκία.. Με άλλα λόγια, διπλή Ένωση.  Συνήθιζε να λέει: «Μας προσφέρουν μια πολυκατοικία έναντι αντιπαροχής ενός διαμερίσματος». Το «διαμέρισμα» σ' αυτή την περιώνυμη φράση ήταν η τουρκική στρατιωτική βάση ή ζώνη.

Ενώ η πρωτοβουλία Acheson βρισκόταν προς το τέλος της, αποφασίστηκε στην Αθήνα το σχέδιο ενός πραξικοπήματος για την Ένωση ή, με άλλη ονομασία, το σχέδιο της «μονομερούς Ένωσης».  Επρόκειτο για την ιδέα μονομερούς ανακήρυξης της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα με ταυτόχρονες αποφάσεις της κυπριακής και της ελλαδικής Βουλής. Κατά τον τότε Υπουργό Εθνικής Αμύνης Πέτρο Γαρουφαλιά,  η ιδέα ήταν δική του. Άλλοι αποδίδουν την «έμπνευση» στον Γεώργιο Παπανδρέου. Πάντως το Συμβούλιο του Στέμματος υπό την προεδρία του βασιλιά αποφάσισε στις 19 Αυγούστου 1964,  παρόντος του ηγέτη της αντιπολίτευσης Παναγιώτη Κανελλοπούλου,  την εκτέλεση του σχεδίου. Ο Κύπριος υπουργός Εξωτερικών Σπύρος Κυπριανού, που βρισκόταν τότε στην Αθήνα, φέρεται να συνήνεσε. Σύμφωνα με τον Γαρουφαλιά θα γινόταν «χειρουργική εκκαθάρισις μιας πυορροούσης πληγής». 

Κατ' άλλη ορολογία σχεδιαζόταν «πραξικοπηματική Ένωσις». Ήταν μια  τερατώδης ιδέα,  που καταδεικνύει πόσο  αστόχαστη υπήρξε εκείνο τον καιρό η πολιτική της Αθήνας στο Κυπριακό. Όπως έγραψα και στο άρθρο μου που δημοσιεύτηκε στις 27.7.2014 με τον τίτλο «Η έκταση και η προέκταση της προδοσίας», είναι την εκτέλεση αυτού του σχεδίου που επεχείρησε να επιβάλουν οι πραξικοπηματίες τον Ιούλιο του 1974.

Στις 20 Αυγούστου 1964 ο Γαρουφαλιάς πήγε στη Λευκωσία, για να υποβάλει το σχέδιο στον Μακάριο. Ο τελευταίος, παρά το ότι δεν το απέρριψε ρητά, εξέφρασε κάποιους ενδοιασμούς για την αποτελεσματικότητα του σχεδίου.  

Ο τότε Κύπριος πρόεδρος φέρεται να εξέφρασε αργότερα στον Νίκο Κρανιδιώτη την πεποίθηση, πως η πρόταση του Γαρουφαλιά έγινε σε συνεννόηση με τους Αμερικανούς και πως στόχος της ήταν η πραξικοπηματική επιβολή του Σχεδίου Acheson, δηλαδή, στην πραγματικότητα, η διχοτόμηση της Κύπρου. Τελικά, η πραγμάτωση του σχεδίου ματαιώθηκε στις 21 Αυγούστου 1964 όταν η Αθήνα πληροφόρησε σχετικά τον Γαρουφαλιά,  «γιατί τα πράγματα άλλαξαν».

Όπως καταδεικνύεται από αδιαμφισβήτητα στοιχεία που παραθέτω πιο κάτω, ο Άτσεσον δεν σταμάτησε και μετά το ναυάγιο της διαμεσολάβησής του τις προσπάθειές του για επιβολή, έστω και πραξικοπηματικά, του σχεδίου του για διπλή ένωση.

Σε ένα υπόμνημα που έγραψε ο Ιωάννης Σωσσίδης  στις 25 Αυγούστου 1964 προς τον Γεώργιο Παπανδρέου έγραφε πως ο Acheson του είχε πει στις 22 Αυγούστου 1964, ότι η Αθήνα έπρεπε με βοήθεια του στρατού της στην Κύπρο να επιδιώξει να επιβάλει στην πράξη στο νησί καθεστώς ελεγχόμενο από την Ελλάδα και, ειδικότερα, συμβούλευε «να εγκαθιδρυθή βαθμιαίως de facto καθεστώς ελληνικής διοικήσεως εις την Κύπρον, ώστε να καταστή δυνατή, βραδύτερον, η κήρυξις της ενώσεως και επισήμως, χωρίς να χρειασθή προγενεστέρα συνεννόησις μετά των Τούρκων και παρά την αντίδρασιν του Αρχιεπισκόπου, όστις κατά τον συνομιλητήν μου, θα πράξη το παν διά να την ματαίωση». Παράλληλα, ο Acheson συμβούλευε άλλα στους Τούρκους. 

Ο Nihat Erim αναφέρει στο Ημερολόγιό του τα ακόλουθα σχετικά με την συνάντηση που είχε με τον Acheson στις 26 Αυγούστου 1964: 

«Ο Άτσεσον εκείνη την ημέρα μας ζήτησε να μη γράψουμε τα σπουδαία πράγματα, τα οποία μας είπε. ‘Αν τα γράψεις θα τα διαψεύσω, θα τα αρνηθώ’, είπε. ‘Περιληπτικά και φιλικά σας μιλώ, μπορείτε να καταλάβετε, με στρατιωτική δύναμη που θα αποβιβάσετε, την περιοχή που σας έχει παραχωρηθεί, δίχως να χύσετε πολύ αίμα. Αν είσθε σε θέση να το πραγματοποιήσετε, πηγαίνετε να την καταλάβετε. Δεν θα βρείτε αντιμέτωπο τον Έκτο Αμερικανικό Στόλο. Τουναντίον θα σας καλύψει, θα σας προστατεύσει’» 

 

Πηγές: Παύλος Ν. Τζερμιάς, Η Κύπρος, από την αρχαιότητα ως την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Αθήνα 2004, Τόμος ΙI, Νίκος Κρανιδιωτης, Ανοχύρωτη πολιτεία, Κύπρος 1960 – 1974, Αθήνα 1981, Τόμος Ι ,  Μιλτιάδης Χριστοδούλου, Κύπρος, η Διχοτόμηση, μια πορεία χωρίς επιστροφή, Nihat Erim. Reminiscences, Ankara 1974, Πέτρος Γαρουφαλιάς, Ελλάς και Κύπρος, Τραγικά σφάλματα, Ευκαιρίες που χάθηκαν, 19 Φεβρουαρίου 1964 – 15 Ιουλίου 1965, Αθήνα 1982, Σπύρος Παπαγεωργίου, Τα κρίσιμα ντοκουμέντα του Κυπριακού, 1959 – 1967, Αθήνα 1983, Τόμος ΙΙ.

(Φιλελεύθερος, 23.8.2014)