Περί Μαρτίου...

1. Ο Μάρτιος στην αρχαία Ελλάδα

Η αντιστοιχία του Μαρτίου με το αρχαίο αττικό ημερολόγιο είναι κατά το πρώτο του δεκαπενθήμερο με τον όγδοο μήνα, τον Ανθεστηριώνα, κατά δε το δεύτερο δεκαπενθήμερό του με τον ένατο, τον Ελαφηβολιώνα.

Ήταν ο μήνας που γιόρταζε η Δήλος τον μουσηγέτη θεό της, ενώ εορταζόταν επίσης και ο Διόνυσος των Ελευθερών, μιας μικρής κωμόπολης στα σύνορα Αττικής και Βοιωτίας.

Αργότερα οι πολυήμερες γιορτές των «Διονυσίων εν άστει» στην Αθήνα ξεπέρασαν σε μεγαλείο όλες τις άλλες παρόμοιες γιορτές της περιφέρειας. Με τα Διονύσια συνδέθηκαν επίσης και τα Ασκληπιεία με θυσίες προς τιμήν του Ασκληπιού, και η πρώτη εμφάνιση των δραματικών αγώνων όπου διαγωνίζονταν τρεις τραγικοί ποιητές με μία τετραλογία και πέντε κωμικοί με μια κωμωδία ο καθένας.

Πίνακας: Ο Μάρτιος του Σειληνού (William Holbrook Beard 1862)

2. Ρωμαίοι και Μάρτιος

Κατά το αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο το έτος άρχιζε από τον Μάρτιο συνεπώς τότε ήταν ο πρώτος μήνας του έτους κι έτσι η Πρωτοχρονιά γιορτάζονταν την 1η Μαρτίου (Καλένδες Μαρτίου). Την ημέρα εκείνη η «εσπερία δύσις» του Ταύρου (όταν δηλαδή ο αστερισμός του Ταύρου έδυε μαζί με τον Ήλιο) σήμαινε και την αρχή του νέου έτους, ενώ οι Εστιάδες Παρθένες άναβαν νέα ιερή φωτιά στον ναό της Εστίας στην αγορά της Ρώμης.

Την Πρωτοχρονιά εκείνη γιορτάζονταν επίσης και τα Ματρονάλια, προς τιμή της θεάς Ήρας, μητέρας του Άρη, καθώς και τα γενέθλια του ίδιου του Άρη (λατινικά Mars) προς τιμήν του οποίου ο γιος του, ο μυθικός Ρωμύλος, έδωσε στον Μάρτιο το όνομα του πατέρα του που θεωρούνταν γενάρχης των Ρωμαίων. Για τούτο και κατά τον Πλούταρχο (Βίος Νουμά, 19) αναφέρεται πως ο Μάρτιος απεικονίζεται ως άνδρας ενδεδυμένος με δέρμα λύκαινας.

Κατά τους χρόνους όμως της «ελεύθερης ρωμαϊκής πολιτείας» ο μήνας αυτός ήταν αφιερωμένος στον θεό Ερμή.

Κατά την υπό του Νουμά όμως διαρρύθμιση μετακινήθηκε ως τρίτος μήνας και πρώτος ο προς τιμή του ειρηνικού θεού Ιανού με τα δύο πρόσωπα.

Κατ΄ άλλους η μετατόπιση αυτή έγινε μετά το 153 π.Χ. από τους υπάτους εξακολουθώντας να παραμένει ο Μάρτιος πρώτος μήνας του θρησκευτικού έτους.

3. Ο Μάρτιος στην νεοελληνική λαογραφία

Ένα από τα πιο διαδεδομένα έθιμα, που προέρχεται από την αρχαιότητα, είναι και η επιβίωση του αρχαιοελληνικού εθίμου τοποθέτησης από τις μητέρες την 1η Μαρτίου ενός μικρού βραχιολιού από άσπρο και κόκκινο νήμα (που ονομάζεται Μάρτης) στο χέρι των παιδιών τους για να μην τα μαυρίσει ο Ήλιος. Ο «Μάρτης» αυτός θεωρείται ότι προστάτευε τις κοπέλες από το κάψιμο του ήλιου. Τον έβγαζαν την ημέρα της Λαμπρής και το έβαζαν στο αρνί για να μην καεί κατά το ψήσιμο.

Ένα ακόμη κατάλοιπο της αρχαιότητας είναι και το έθιμο που ήθελε τις ανύπαντρες κοπέλες να βάζουν των Αγίων Θεοδώρων κόλλυβα κάτω από το προσκέφαλό τους για να τους φανερώσουν τον άντρα που θα έπαιρναν.

Επίσης κατά το μήνα αυτό συνηθίζονταν παλιά και το έθιμο της χελιδόνας.

Στη δημώδη παράδοση, ο λαός μας έχει δώσει στον Μάρτιο διάφορες ονομασίες που σχετίζονται κυρίως με τις ασταθείς καιρικές συνθήκες που επικρατούν στη διάρκειά του. Γι’ αυτό είναι γνωστός ως Κλαψομάρτης, αλλά και Πεντάγνωμος:

«Ο Μάρτης ο Πεντάγνωμος, πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε πως δεν εξαναχιόνισε», και

«Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης»,

και «Κάλιο Μάρτης στις γωνιές, παρά Μάρτης στις αυλές».

Παρ' όλα αυτά ο Μάρτης θεωρείται ο καταλληλότερος μήνας για φύτεμα δένδρων και γι’ αυτό ονομάζεται και Φυτευτής,

ενώ λόγω της γιορτής του Ευαγγελισμού ονομάζεται και Βαγγελιώτης.

Τον Μάρτη πάντως ξεκινάει και η Άνοιξη, γι’ αυτό ονομάζεται και Ανοιξιάτης, ενώ χαρακτηριστική είναι και η παροιμία

«Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνας».

Ο Μάρτης περιλαμβάνει επίσης και το κύριο μέρος της νηστείας της μεγάλης τεσσαρακοστής:

«Δεν λείπει ο Μάρτης από την Σαρακοστή»,

όπως χαρακτηριστικά λέγεται.

Άλλα προσωνύμια και γνωμικά του Μάρτη στην ελληνική λαογραφία που σχετίζονται με τις παρατηρούμενες σ΄ αυτόν καιρικές μεταβολές είναι και οι εξής:

«Φύλα ξύλα για τον Μάρτη να μη κάψεις τα παλούκια»

«Όπως ασπρίζουν τα βουνά το Μάρτη από τα χιόνια, έτσι ν΄ ασπρίσουν τα μαλλιά της νύμφης απ΄ τα χρόνια».

«Αν ρίξ' ο Μάρτης δυο νερά κι Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε κείνο το ζευγά πού ΄χει πολλά σπαρμένα».

«Μάρτης βρέχει; Ποτέ μην πάψει» ή «Μάρτης έβρεχε κι ο θεριστής χαιρόταν»

«Κάλλιο Μάρτης καρβουνιάρης παρά Μάρτης λιοπυράρης».

«Οπόχει κόρη ακριβή τον Μάρτη ήλιος μην τη δει»

«Του Μάρτη οι αυγές με κάψανε του Μάη το μεσημέρι...».

«Τον Μάρτη στον ήλιο μη κοιμηθείς».

4. Εαρινή ισημερία

Παρόλο που επίσημα η άνοιξη αρχίζει το τελευταίο δεκαήμερο του Μαρτίου (με την άφιξη του Ήλιου στο εαρινό σημείο της τροχιάς του με ίση μέρα και νύχτα τότε, στις 20-21 Μαρτίου) εντούτοις ολόκληρος ο Μάρτης λογίζεται ως ανοιξιάτικος μήνας μαζί με τον Απρίλιο και τον Μάιο.

Να κι ένα έξοχα περιγραφικό γι αυτόν ποίημα της Ρίτας Μπούμη-Παπά:

Ο Μάρτης και η μάνα του

Τον γνωρίζετε το Μάρτη, τον τρελό και τον αντάρτη;

Ξημερώνει και βραδιάζει κι εκατό γνώμες αλλάζει.

Βάζει η μάνα του μπουγάδα, σχοινί δένει στη λιακάδα,

τα σεντόνια της ν’ απλώσει, μια χαρά να τα στεγνώσει.

Νά που ο Μάρτης μετανιώνει και τα σύννεφα μαζώνει

και να μάσει η μάνα τρέχει τα σεντόνια, γιατί βρέχει!

Νά ο ήλιος σε λιγάκι, φύσηξε το βοριαδάκι,

κι η φτωχή γυναίκα μόνη τα σεντόνια ξαναπλώνει.

Μια βροντή κι ο ήλιος χάθη μες στης συννεφιάς τα βάθη,

ρίχνει και χαλάζι τώρα, ποποπό, τι άγρια μπόρα!

Ώς το βράδυ φορές δέκα άπλωσε η φτωχή γυναίκα

την μπουγάδα, κι όρκο δίνει Μάρτη να μην ξαναπλύνει.

                           

                         Πίνακας του Βάσου Γερμενή (1896-1966)