Γιατί τα περισσότερα επίθετα των Κρητικών τελειώνουν σε -άκης

• 
  
  

  
  

Από την συχνή της χρήση ή κατάληξη -άκης στα επώνυμα συνδέεται αυτόματα στην σκέψη μας με την Κρήτη. π.χ Καζαντζάκης, Θεοδωράκης, Λαμπράκης, Σαρτζετάκης, Μητσοτάκης.

 Όμως δεν πρέπει να είμαστε απόλυτοι: ο Μάνος Χατζηδάκης για παράδειγμα ήταν από τήν Ξάνθη. 
Υπάρχει αντιθέτως μια σωρεία επωνύμων Κρητικών που μεγαλούργησαν στην Κρήτη ή έξω από αυτή αλλά δεν τελειώνουν σε – άκης.

Μια θεωρία είναι ότι το -άκης είναι τουρκική προσθήκη για να υποβιβάσουν το όνομα, όπως θα λέγαμε σήμερα λιοντάρι – λιονταρ – άκι. 
Άλλη θεωρία είναι ότι τα κρητικά επίθετα πρόσφατα (σχετικά) γύρισαν σε -άκης. Παλιότερα λέει, ήταν ακριβώς το αντίθετο (υπερθετικά) πχ Σήφακας και όχι Σηφακάκης. 

Κατά πάσα πιθανότητα, περισσότερο στην ορεινή Κρήτη, λιγότερο στην πεδινή, εκτός του -άκης θα συναντήσεις και  πολλά υπερθετικά επίθετα.
 (Σημ Αντίλογου: Πάρα πολλά από ιστορικές οικογένειες επιφανών παλιών οπλαρχηγών είναι και σε -άκης, ενώ επίσης πολλά υπερθετικού βαθμού, συνήθως μη κρητικής, βενετσιάνικης ρίζας τα περισσότερα, δεν είναι από τέτοιες οικογένειες.)

Ένας δημοφιλής αστικός μύθος που πλανάται επιμόνως είναι ότι το -άκης στα κρητικά επίθετα ...το επέβαλλαν οι Τούρκοι για να μειώνουν τους Κρητικούς.

Καμία σχέση: Επισήμως οι Τούρκοι δεν είχαν επώνυμα. Μονάχα κατά τα τέλη του 19ου αιώνα που άρχισε η συστηματική καταγραφή επωνύμων, έγινε κατάχρηση του – άκης, όχι πάντως περισσότερο απ’ ότι τα – άτος, – άκος, -όπουλος, – όγλου ( – ίδης – άδης), – ίτσης ( – ιτσας, – ιτζας, – ιτζης), – έλης, – ούτσος κλπ, σε άλλες ελληνικές χώρες. 

Δηλαδή κυρίως μετά το 1880-90 άρχισε η μετάλλαξη οικογενειακών επιθέτων στα δημόσια αρχεία, π.χ το Δάνδολος σε Δανδουλάκης, το Δασκαλές ή Δάσκαλος σε Δασκαλάκης, το Χαβαλές σε Χαβαλεδάκης, το Ραΐσης ( ρεΐς = πλοίαρχος, καπετάνιος καραβιού ) σε Ραϊσάκης, το Μαρούλης σε Μαρουλάκης, το Ρόκας σε Ροκάκης, το Μαράθης σε Μαραθάκης, το Λαμπάθης σε Λαμπαθάκης, το Καρδάμης σε Καρδαμάκης, το Καρπούζης σε Καρπουζάκης, το Μπάμιας σε Μπαμιάκης, το Μανούσος σε Μανουσάκης, το Αλυγίζος σε Αλυγιζάκης το Ροσμαρής σε Ροσμαράκης κτλ...

...Σε κάποιες περιοχές της Μεγαλονήσου, π.χ στα χωριά Ριζών (στο νομό Χανίων, βόρειας ρίζας των Λευκών Ορέων, εξ ού και Ριζίτες -Ριζίτικα), επίσης  στη νότια ρίζα δηλαδή στην επαρχία Σφακίων, και στον ορεινό τομέα του νομού Ρεθύμνης, σημειώθηκε έντονη εμπάθεια ενάντια στην επίσημη καταχώρηση των επωνύμων με καταλήξεις -άκης, επειδή είχε διατηρηθεί στη συλλογική μνήμη ότι το να μεταδίδεται το επώνυμο απαράλλακτο, και χωρίς υποκοριστικά, από τον πατέρα στα παιδιά, αποτελεί χαρακτηριστικό αριστοκρατικής καταγωγής, ήτοι ευγενείας.
 Οπότε, με νωπό στη συλλογική μνήμη το κύρος των αρχοντορωμαίων, οι κάτοικοι συγκεκριμένων περιοχών αντιστάθηκαν μαζικά στην ομογενοποίηση του -άκης,που έφερναν οι καλαμαράδες, κυρίως κατά την εποχή της Κρητικής Πολιτείας ([1878 – 1889], [1896] 1898 – 1908 [1η Δεκέμβρη 1913]).

Πάντως, πολλοί επιφανείς μουσουλμάνοι-εθελοντικά εκτουρκισμένοι Κρητικοί επίσης αναπτύσσουν παρατσούκλια κι επώνυμα με -άκης, ενώ αρκετοί από αυτούς τα διατηρούν επίσημα μέχρι σήμερα, π.χ στην Κω και στη Ρόδο. 
Ο περιβόητος Ιμπραήμ Αληδάκης (18ος αι), και ακόμα οι Δελημπασάκης (ντελί μπασί = επικεφαλής των τρελών, οθωμανικού σώματος ατάκτων), Τσαουσάκης (τσαούς = λοχίας),  Μεϊμαράκης (μεϊμάρ = αρχιτέκτονας), Μεϊντανάκης (μεϊντάνι = πλατεία), Πιστολάκης, Χαϊδαράκης, κλπ, αποτελούν επιφανείς ελληνόφωνους μουσουλμάνους όλοι.

(*Σημ Αντίλογου: Ενώ, σημειωτέο, κανείς "παρακεντές"-παρακατιανός τουρκοκρητικός δεν είχε καταγραφεί από τους "καλαμαράδες" ως -άκης, πχ,σε αντίθεση με τον διαβόητο μεγαλοτσιφλικά τουρκοκρητικό Ιμπραήμ Αλιδάκη, εκείνα τα χρόνια  αναφέρεται και   ο  παρακεντές αρχιαλήτης Ταμπουρατζής (όχι Ταμπουρατζάκης) που ως επικεφαλής ένοπλου τουρκοκρητικού όχλου όταν μαθεύτηκε η επανάσταση στον Μωριά, αφού διέπραξε σφαγές Ρωμιών στην πόλη των Χανίων, βγήκε να σκοτώσει και να κάψει χωριά πάνω απ΄τα Χανιά αλλά στον Λούλο Κεραμειών σκοτώθηκε και εξολοθρεύτηκε το ασκέρι του από ένοπλους Ριζίτες  των Κεραμειών, Θερίσου, Λάκκων, Μεσκλών, Ζούρβας κλπ στις 14 Ιουνίου 1821.Ήταν η πρώτη μάχη του 1821 στην Κρήτη... 
-Ανάλογη είναι η περίπτωση του Καούρη-και όχι Καουράκη, αιμοσταγούς αρχηγού των τουρκοκρητικών του Σελίνου εκείνη την περίοδο) 

Το -άκης πρωτοεμφανίστηκε στη Ρωμανία κατά το 10ο αι μ.Χ., απ’όταν μαρτυρείται π.χ. η ύπαρξη του αριστοκρατικού οίκου των Ροδοκανάκηδων στην Κωνσταντινούπολη. 
Πάντως η χρήση αυτής της κατάληξης για αιώνες θα παραμείνει σπάνια, αλλά και αμφίβολη όπως στην περίπτωση του Χορτάκης – Χορτάτσης – Χορτάτζης, του ομώνυμου οίκου. 

Ευρεία χρήση της κατάληξης – άκης θα σημειωθεί για πρώτη φορά κατά τους 15ο – 17ο αι στη Λακωνία, π.χ Γρηγοράκης, Δαβάκης, Καπετανάκης, Τζανετάκης (μικρός Τζανέτος μικρός Τζανής ή Ζανής = δημοφιλής φραγκογενής εκδοχή του Γιάννης, εκ του Jean) και Τρουπάκης, απ’ όπου θα διαδοθεί με αργό ρυθμό και στην Κρήτη, όπου καταγράφονται ονομαστά παραδείγματα, πριν κατακτήσουν οι Τούρκοι το νησί, και πριν οι Μανιάτες το γυρίσουν σε -άκος …

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επαγγελματικά επώνυμα με – άκης, που υποδηλώνουν και με τι δουλειές καταπιάνονταν οι πρόγονοί μας 
π.χ Βουλουμπασάκης (Μπουλουμπασάκης μπουλούκ μπασί = δεκανέας σε ασκέρι οθωμανικό), Σαρτζετάκης (σαρτζέτος σερτζέντε = λοχίας σε στρατό ιταλόφωνου κράτους), Βιτσαξάκης-Μπιτσαξάκης (μπιτσαξή = μαιχαιράς, τουρκιστί), Δερμιτζάκης (Ντερμιτζάκης ντεμιρτζή = σιδεράς, όπως και Δεμίρης-Σιδέρης).

Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι υπάρχουν κι επώνυμα που έχουν εντελώς τυχαία την κατάληξη -άκης, όπως το Μανιάκης εκ του ελληνιστικού και μεσαιωνικού (ο) μανιάκης, ήτοι το περιδέραιο – διακριτικό βαθμού για τους αξιωματικούς του Ιππικού.

 Επίσης, προέκυψε και το Μαζαράκης από ομώνυμο ευγενές βλάχικο σόι, το Μενεγάκης εκ του ιταλικού Μενεγάτσιο (Menegazzo), το Μουζάκης εκ της αρβανίτικης φάρας Μουζακη Μουζακα, και το Ταγαλάκης εκ του τουρκικού Τανγαλακ ( οπλίτης σε άτακτο σώμα. 

(Agonas tis Kritis 07/04/2018-aπό to kritipoliskaihoria.blogspot.gr)