/ theskeptictheory 
/ the-skeptic-theory-2167836533451149 
• Neil Tyson talks about UFOs and the a...
(295.779 προβολές από 4 Απρ 2019 ως 20 Νοεμ 2024)
Το έργο του Φρ. Ενγκελς «Αρχές Κομμουνισμού» αποτελεί σχέδιο προγράμματος της Ενωσης Κομμουνιστών. Το ζήτημα της διαμόρφωσης του προγράμματος σε μορφή κατηχητικού (σε μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων) συζητιόταν ήδη πριν το πρώτο συνέδριο, στο οποίο η Ενωση των Δικαίων αναδιοργανώθηκε και μετονομάστηκε σε Ενωση Κομμουνιστών (Ιούνιος του 1847) και στο οποίο μετά από συζήτηση ψηφίστηκε η συνταγμένη από τον Ενγκελς αρχική εκδοχή του προγράμματος της Ενωσης: «Σχέδιο του Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης». Μετά το τέλος του συνεδρίου, στις 9 Ιουνίου, το σχέδιο αυτό μαζί με συνοδευτική εγκύκλιο επιστολή απεστάλη στις περιφέρειες και τις κοινότητες της Ενωσης προς συζήτηση (Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Απαντα», ρωσική έκδοση, τ. 42, σ. 402-414). Αυτό το ντοκουμέντο όπως και το «διορθωμένο» σχέδιο, που συντάχθηκε στο Παρίσι από τον «πραγματικό σοσιαλιστή» Μόζες Γκες, έφερε ακόμη ίχνη της επιρροής του ουτοπικού σοσιαλισμού. Στις 22 Οκτωβρίου, σε συνεδρίαση της περιφερειακής επιτροπής της Ενωσης Κομμουνιστών στο Παρίσι, ο Ενγκελς άσκησε δριμεία κριτική στο σχέδιο του Γκες και κατάφερε την απόρριψή του. Στον Ενγκελς ανατέθηκε η σύνταξη νέου σχεδίου. Αυτό το σχέδιο ήταν οι γραμμένες σε σύντομο χρονικό διάστημα «Αρχές Κομμουνισμού».
Θεωρώντας τις «Αρχές Κομμουνισμού» μόνο ως προκαταρκτικό σχέδιο προγράμματος, ο Ενγκελς, σε γράμμα του στο Μαρξ στις 23-24 Νοεμβρίου 1847, εξέφρασε την άποψη περί της σκοπιμότητας να συνταχθεί το πρόγραμμα στη μορφή του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», αφήνοντας την πεπαλαιωμένη μορφή του κατηχητικού.
Το δεύτερο συνέδριο της Ενωσης Κομμουνιστών (29 Νοεμβρίου - 8 Δεκεμβρίου 1847), στο οποίο οι Μαρξ και Ενγκελς υπερασπίστηκαν επιτυχώς τις βάσεις του προγράμματος του προλεταριακού κόμματος, τους ανέθεσε να επεξεργαστούν ένα πρόγραμμα στη μορφή μανιφέστου. Κατά τη συγγραφή του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού κόμματος» οι θεμελιωτές του μαρξισμού χρησιμοποίησαν το περιεχόμενο των «Αρχών Κομμουνισμού».
Το κείμενο εκδίδεται βάσει των «Απάντων», τ.4, σ. 322-339 (ρωσική έκδοση).
1η Ερώτηση: Τι είναι κομμουνισμός;
Απάντηση: Κομμουνισμός είναι η διδασκαλία για τις συνθήκες απελευθέρωσης του προλεταριάτου1.
2η Ερώτηση: Τι είναι το προλεταριάτο;
Απάντηση: Προλεταριάτο ονομάζεται εκείνη η κοινωνική τάξη, η οποία εξασφαλίζει τα μέσα επιβίωσης αποκλειστικά μέσω της πώλησης της εργασίας της και δε ζει από το κέρδος από κάποιο κεφάλαιο. Είναι η τάξη της οποίας η ευτυχία ή η δυστυχία, η ζωή ή ο θάνατος, όλη της η ύπαρξη εξαρτάται από τη ζήτηση εργασίας, δηλαδή από την οικονομική συγκυρία, από τη διακύμανση ενός ανταγωνισμού που δε συγκρατείται από τίποτα. Με μία λέξη, το προλεταριάτο ή η τάξη των προλετάριων είναι η εργαζόμενη τάξη του 19ου αιώνα.
3η Ερώτηση: Δηλαδή οι προλετάριοι δεν υπήρχαν πάντοτε;
Απάντηση: Οχι, όχι πάντα. Φτωχές και εργαζόμενες τάξεις υπήρχαν πάντα και συνήθως οι εργαζόμενες τάξεις ζούσαν στη φτώχεια. Αλλά τέτοια φτωχολογιά, τέτοιοι εργάτες που να ζούσαν στις προαναφερθείσες συνθήκες, δηλαδή προλετάριοι, δεν υπήρχαν πάντα, όπως και ο ανταγωνισμός δεν ήταν πάντα εντελώς ελεύθερος και απεριόριστος.
4η Ερώτηση: Πώς εμφανίστηκε το προλεταριάτο;
Απάντηση: Το προλεταριάτο εμφανίστηκε ως αποτέλεσμα της βιομηχανικής επανάστασης που έγινε στην Αγγλία το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα και μετά από αυτό επαναλήφθηκε σε όλες τις πολιτισμένες χώρες του κόσμου. Αυτή η βιομηχανική επανάσταση προκλήθηκε από την εφεύρεση της ατμομηχανής, διαφόρων κλωστικών μηχανών, της υφαντικής μηχανής και μιας σειράς άλλων μηχανημάτων. Αυτές οι μηχανές, που κόστιζαν πολύ και επομένως ήταν προσιτές μόνο στους μεγάλους καπιταλιστές, άλλαξαν όλο τον υπάρχοντα έως τώρα τρόπο παραγωγής και παραμέρισαν τους τότε εργάτες, καθώς οι μηχανές παρασκεύαζαν τα εμπορεύματα πιο φθηνά και καλύτερα απ’ ό,τι ήταν σε θέση να τα παρασκευάσουν οι τότε εργάτες με τις ξεπερασμένες τους κλωστικές μηχανές και τους αργαλειούς. Με αυτό τον τρόπο αυτές οι μηχανές παρέδωσαν τη βιομηχανία εξολοκλήρου στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστών και οδήγησαν στο να χάσει τελείως την αξία της εκείνη η ασήμαντη ιδιοκτησία που κατείχαν οι εργάτες (εργαλεία, αργαλειοί κλπ.). Ετσι οι καπιταλιστές τα πήραν όλα στα χέρια τους και στους εργάτες δεν έμεινε τίποτα. Κατά αυτόν τον τρόπο στον τομέα της παρασκευής υφασμάτων εισήχθη το εργοστασιακό σύστημα. Μόλις δόθηκε ώθηση στην εισαγωγή μηχανών και του εργοστασιακού συστήματος, το τελευταίο εξαπλώθηκε γρήγορα και σε όλους τους άλλους κλάδους της βιομηχανίας, ιδιαίτερα στον κλάδο των εμπριμέ υφασμάτων, στην τυπογραφία, στην αγγειοπλαστική παραγωγή και στην παραγωγή μεταλλικών ειδών. Ολο και περισσότερο πραγματοποιούνταν καταμερισμός της εργασίας μεταξύ μεμονωμένων εργατών, έτσι ώστε ο εργάτης, που πριν εκτελούσε τη δουλειά εξολοκλήρου, από εδώ και στο εξής εκτελούσε μόνο ένα τμήμα της. Αυτός ο καταμερισμός εργασίας επέτρεπε να παρασκευάζονται τα προϊόντα πιο γρήγορα και γι’ αυτό πιο φθηνά. Περιόρισε τη δραστηριότητα κάθε εργάτη σε κάποιο λίαν απλό, συνεχώς επαναλαμβανόμενο χειρισμό, που με την ίδια επιτυχία ή και πολύ καλύτερα μπορούσε να εκτελείται από μηχανή. Με αυτό τον τρόπο όλοι αυτοί οι κλάδοι της βιομηχανίας, ο ένας μετά τον άλλον, υποτάχθηκαν στον ατμό, στις μηχανές και στο εργοστασιακό σύστημα, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που έγινε στην κλωστική και υφαντική παραγωγή. Αλλά με αυτόν τον τρόπο πέρναγαν εξ ολοκλήρου στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστών και οι εργάτες και εδώ έχασαν τα τελευταία υπολείμματα της αυτοτέλειάς τους. Σταδιακά το εργοστασιακό σύστημα όχι μόνο εξάπλωσε στην κυριολεξία την κυριαρχία του στη μανιφατούρα, αλλά και άρχισε όλο και περισσότερο να κυριεύει τις τέχνες, εφόσον και σε αυτό τον τομέα οι μεγάλοι καπιταλιστές όλο και περισσότερο εκτόπιζαν τους μικροτεχνίτες, οργανώνοντας μεγάλα εργαστήρια, στα οποία μπορούσε να επιτευχθεί εξοικονόμηση πολλών εξόδων και να εισαχθεί λεπτομερής καταμερισμός εργασίας. Ως αποτέλεσμα φτάσαμε πλέον στο ότι στις πολιτισμένες χώρες, σχεδόν σε όλους τους κλάδους της εργασίας, καθιερώθηκε η εργοστασιακή παραγωγή και σχεδόν σε όλους αυτούς τους κλάδους οι τέχνες και η μανιφατούρα έχουν παραμεριστεί από τη μεγάλη βιομηχανία. Ως αποτέλεσμα αυτού, το πρώην μεσαίο στρώμα, ιδιαίτερα οι μικροτεχνίτες, όλο και περισσότερο χρεοκοπεί, η προηγούμενη θέση του εργαζόμενου αλλάζει εντελώς και δημιουργούνται δύο νέες τάξεις που σταδιακά απορροφούν όλες τις άλλες. Συγκεκριμένα:
Ι. Η τάξη των μεγάλων καπιταλιστών, οι οποίοι σε όλες τις πολιτισμένες χώρες είναι ήδη σχεδόν οι μοναδικοί ιδιοκτήτες όλων των πόρων ζωής, όπως και των πρώτων υλών και των εργαλείων (μηχανών, εργοστασίων κ.ο.κ.) που είναι απαραίτητα για την παραγωγή τους. Είναι η αστική τάξη ή μπουρζουαζία.
ΙΙ. Η τάξη των απολύτως μη εχόντων, οι οποίοι εξαιτίας αυτού είναι αναγκασμένοι να πουλούν στους αστούς την εργασία τους, για να πάρουν από αυτούς σε αντάλλαγμα μέσα επιβίωσης. Αυτή η τάξη ονομάζεται τάξη των προλεταρίων ή προλεταριάτο.
5η Ερώτηση: Υπό ποιες συνθήκες πραγματοποιείται αυτή η πώληση της εργασίας των προλετάριων στους αστούς;
Απάντηση: Η εργασία είναι εμπόρευμα σαν όλα τ’ άλλα και η τιμή του καθορίζεται από τους ίδιους νόμους, όπως και η τιμή κάθε άλλου εμπορεύματος. Σε συνθήκες κυριαρχίας της μεγάλης βιομηχανίας ή του ελεύθερου ανταγωνισμού, που όπως φαίνεται παρακάτω είναι το ίδιο και το αυτό, η μέση τιμή του εμπορεύματος πάντα ισούται με τα έξοδα παραγωγής αυτού του εμπορεύματος. Επομένως η τιμή της εργασίας ισούται, επίσης, με τα έξοδα της παραγωγής της εργασίας και τα έξοδα της παραγωγής της εργασίας αποτελούνται ακριβώς από εκείνη την ποσότητα μέσων επιβίωσης που είναι απαραίτητη για να μπορεί ο εργάτης να διατηρεί την ικανότητά του για εργασία και για να μην εκλείψει η εργατική τάξη. Ο εργάτης δε θα πάρει για την εργασία του περισσότερα από όσα χρειάζονται γι’ αυτό το σκοπό. Η τιμή της εργασίας ή μισθός θα είναι επομένως η πιο χαμηλή, θα αποτελέσει εκείνο το ελάχιστο που είναι απαραίτητο για τη διατήρηση της ζωής. Αλλά καθώς οι δουλειές μία πάνε καλύτερα, μία χειρότερα, ο εργάτης θα παίρνει μία περισσότερα, μία λιγότερα, ακριβώς όπως και ο εργοστασιάρχης μία παίρνει λιγότερα, μία περισσότερα για το εμπόρευμά του. Και σαν τον εργοστασιάρχη, που εάν λάβουμε υπ’ όψιν τις καλές και τις κακές περιόδους, παίρνει για το εμπόρευμά του κατά μέσο όρο ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα από τα έξοδα παραγωγής, έτσι και ο εργάτης θα πάρει κατά μέσο όρο ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα από αυτό το ελάχιστο. Αυτός ο οικονομικός νόμος του μισθού θα πραγματοποιείται όλο και πιο αυστηρά, στο βαθμό που η μεγάλη βιομηχανία θα καταλαμβάνει όλους τους κλάδους εργασίας.
6η Ερώτηση: Ποιες εργαζόμενες τάξεις υπήρχαν πριν από τη βιομηχανική επανάσταση;
Απάντηση: Οι εργαζόμενες τάξεις, ανάλογα με τις διάφορες βαθμίδες κοινωνικής ανάπτυξης, ζούσαν σε διαφορετικές συνθήκες και καταλάμβαναν διαφορετική θέση ως προς τις εύπορες και κυρίαρχες τάξεις. Στην αρχαιότητα οι εργαζόμενοι ήταν δούλοι των αφεντικών τους, όπως εξακολουθούν να είναι δούλοι σε πολλές καθυστερημένες χώρες, ακόμη και στο νότιο τμήμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Κατά το Μεσαίωνα ήταν δουλοπάροικοι των ευγενών- γαιοκτημόνων, όπως παραμένουν ακόμη και σήμερα στην Ουγγαρία, την Πολωνία και τη Ρωσία. Εκτός από αυτό, στις πόλεις κατά το μεσαίωνα, ως και τη βιομηχανική επανάσταση, υπήρχαν οι μαθητευόμενοι τεχνίτες που δούλευαν στους μικροαστούς τεχνίτες και με την ανάπτυξη της μανιφατούρας άρχισαν να εμφανίζονται εργάτες της μανιφατούρας, τους οποίους προσλάμβαναν μεγαλύτεροι καπιταλιστές.
7η Ερώτηση: Ποια η διαφορά του προλετάριου από το δούλο;
Απάντηση: Ο δούλος έχει πουληθεί μια για πάντα, ο προλετάριος πρέπει από μόνος του να πουλά τον εαυτό του καθημερινά και κάθε ώρα. Κάθε μεμονωμένος δούλος είναι ιδιοκτησία συγκεκριμένου ιδιοκτήτη και ως συνέπεια του συμφέροντος του τελευταίου, η ύπαρξη του δούλου είναι εξασφαλισμένη όσο μίζερη και αν είναι. Ο κάθε προλετάριος, μπορούμε να πούμε, είναι δούλος όλης της αστικής τάξης. Η εργασία του αγοράζεται μόνο όταν κάποιος τη χρειάζεται και γι’ αυτό η ύπαρξή του δεν είναι εξασφαλισμένη. Αυτή η ύπαρξη είναι εξασφαλισμένη μόνο στην τάξη των προλεταρίων συνολικά. Ο δούλος βρίσκεται εκτός ανταγωνισμού, ενώ ο προλετάριος βρίσκεται σε συνθήκες ανταγωνισμού και βιώνει όλες του τις διακυμάνσεις. Ο δούλος θεωρείται αντικείμενο και όχι μέλος της αστικής κοινωνίας. Ο προλετάριος αναγνωρίζεται ως προσωπικότητα, ως μέλος της αστικής κοινωνίας. Συνεπώς η ύπαρξη του δούλου μπορεί να είναι πιο ανεκτή από του προλετάριου, αλλά ο προλετάριος ανήκει σε κοινωνία που βρίσκεται σε υψηλότερη βαθμίδα ανάπτυξης και ο ίδιος βρίσκεται σε υψηλότερη βαθμίδα ανάπτυξης από το δούλο. Ο δούλος απελευθερώνεται με το να καταργήσει απ’ όλες τις σχέσεις της ατομικής ιδιοκτησίας μόνο τη σχέση της δουλείας και χάρη σε αυτό, μόνο τότε γίνεται προλετάριος. Ο προλετάριος μπορεί να απελευθερωθεί μόνο καταργώντας την ατομική ιδιοκτησία γενικά.
8η Ερώτηση: Ποια η διαφορά του προλετάριου από το δουλοπάροικο;
Απάντηση: Στην ιδιοκτησία και χρήση του δουλοπάροικου βρίσκεται εργαλείο παραγωγής, κομμάτι γης και γι’ αυτή δίνει μέρος των εσόδων του ή εκτελεί σειρά εργασιών. Ο προλετάριος δουλεύει με εργαλεία παραγωγής που ανήκουν σε άλλον και επιτελεί εργασία προς όφελος αυτού του άλλου, παίρνοντας ως αντάλλαγμα μέρος των εσόδων. Ο δουλοπάροικος δίνει, στον προλετάριο δίνουν. Η ύπαρξη του δουλοπάροικου είναι εξασφαλισμένη, η ύπαρξη του προλετάριου δεν είναι εξασφαλισμένη. Ο δουλοπάροικος βρίσκεται εκτός ανταγωνισμού, ο προλετάριος βρίσκεται σε συνθήκες ανταγωνισμού. Ο δουλοπάροικος απελευθερώνεται είτε με το να δραπετεύσει στην πόλη και εκεί να γίνει τεχνίτης είτε με το να δίνει στο γαιοκτήμονά του χρήματα αντί για δουλειά ή προϊόντα, γινόμενος ελεύθερος μισθωτής είτε με το να εκδιώξει το φεουδάρχη του και να γίνει ο ίδιος ιδιοκτήτης. Με μια λέξη, απελευθερώνεται, μπαίνοντας με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στις γραμμές της τάξης που έχει ιδιοκτησία και στη σφαίρα του ανταγωνισμού. Ο προλετάριος απελευθερώνεται με το να καταργήσει τον ανταγωνισμό, την ατομική ιδιοκτησία και όλες τις ταξικές διαφορές.
9η Ερώτηση: Ποια η διαφορά του προλετάριου από τον τεχνίτη;
Απάντηση: …2
10η Ερώτηση: Ποια η διαφορά του προλετάριου από τον εργάτη στη μανιφατούρα;
Απάντηση: Ο εργάτης της μανιφατούρας των 16ου - 18ου αιώνων σχεδόν παντού κατείχε ακόμη εργαλεία παραγωγής: τον αργαλειό του, την κλωστική μηχανή για την οικογένειά του και μικρό κομμάτι γης που καλλιεργούσε τις ελεύθερες από τη δουλειά ώρες. Ο προλετάριος δεν έχει τίποτε από αυτά. Ο εργαζόμενος της μανιφατούρας ζει σχεδόν πάντα στο χωριό και βρίσκεται σε λιγότερο ή περισσότερο πατριαρχικές σχέσεις με το γαιοκτήμονα ή τον εργοδότη του. Ο προλετάριος, ως επί το πλείστον, μένει σε μεγάλες πόλεις και με τον εργοδότη του τον δένουν καθαρά χρηματικές σχέσεις. Η μεγάλη βιομηχανία αποκόβει τον εργάτη της μανιφατούρας από τις πατριαρχικές του συνθήκες. Χάνει και την τελευταία ιδιοκτησία που κατείχε και μόνο τότε μεταμορφώνεται, εξαιτίας αυτού, σε προλετάριο.
11η Ερώτηση: Ποιες ήταν οι αμεσότερες συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης και του διαχωρισμού της κοινωνίας σε αστούς και προλετάριους;
Απάντηση: Πρώτον, ως συνέπεια της όλο και μεγαλύτερης μείωσης των τιμών στα βιομηχανικά προϊόντα, εξαιτίας της μηχανοποίητης εργασίας, το προηγούμενο σύστημα της μανιφατούρας ή της βιομηχανίας, που βασιζόταν σε χειρωνακτική εργασία, γκρεμίστηκε εντελώς σε όλες τις χώρες του κόσμου. Ολες οι ημιβάρβαρες χώρες, που ως τώρα παρέμεναν λιγότερο ή περισσότερο ξένες προς την ιστορική ανάπτυξη και η βιομηχανία των οποίων ως τώρα βασιζόταν στη μανιφατούρα, με αυτόν τον τρόπο αποσπάστηκαν βίαια από την κατάσταση απομόνωσης στην οποία βρίσκονταν. Αρχισαν να αγοράζουν τα όλο και πιο φθηνά εμπορεύματα των Αγγλων και καταδίκασαν σε χαμό τους δικούς τους εργάτες μανιφατούρας. Με αυτό τον τρόπο, χώρες που για χιλιετίες δε γνώριζαν την πρόοδο, όπως για παράδειγμα η Ινδία, υπέστησαν πλήρη επανάσταση. Ακόμη και η Κίνα, τη δεδομένη περίοδο, οδεύει προς την επανάσταση. Φτάσαμε στο σημείο που το καινούργιο μηχάνημα, που σήμερα εφευρίσκεται στην Αγγλία, αφαιρεί σε ένα χρόνο το ψωμί από εκατομμύρια εργάτες στην Κίνα3. Με αυτό τον τρόπο η μεγάλη βιομηχανία έδεσε μεταξύ τους όλους τους λαούς της γης, συνένωσε όλες τις μικρές τοπικές αγορές σε παγκόσμια αγορά, προετοίμασε παντού το έδαφος για τον πολιτισμό και την πρόοδο και οδήγησε στο γεγονός πως ό,τι και αν ολοκληρώνεται στις πολιτισμένες χώρες, πρέπει να ασκεί επίδραση σε όλες τις άλλες χώρες. Επομένως, εάν τώρα στην Αγγλία ή τη Γαλλία οι εργάτες απελευθερώσουν τον εαυτό τους, αυτό πρέπει να προκαλέσει επαναστάσεις σε όλες τις άλλες χώρες, που αργά ή γρήγορα θα οδηγήσουν και εκεί στην απελευθέρωση των εργατών.
Δεύτερον, παντού όπου η μεγάλη βιομηχανία αντικατέστησε τη μανιφατούρα, η βιομηχανική επανάσταση πολλαπλασίασε σε υπερβολικό βαθμό τον πλούτο και την ισχύ της αστικής τάξης και την έκανε πρώτη τάξη στη χώρα. Αποτέλεσμα αυτού ήταν ότι παντού όπου ολοκληρώθηκε αυτή η διαδικασία, η αστική τάξη πήρε στα χέρια της την πολιτική εξουσία και παραμέρισε τις τάξεις που κυριαρχούσαν ως τότε, την αριστοκρατία, τους αρχιμαστόρους των συντεχνιών και την απόλυτη μοναρχία που εκπροσωπούσε και τους δύο. Η μπουρζουαζία σύντριψε την ισχύ της αριστοκρατίας, των ευγενών, καταργώντας το κληρονομικό δικαίωμα του πρωτότοκου ή το αναπαλλοτρίωτο των γαιοκτησιών και όλα τα προνόμια των ευγενών. Σύντριψε την ισχύ των αρχιμαστόρων των συντεχνιών, καταργώντας όλες τις συντεχνίες και όλα τα προνόμια των τεχνιτών. Στη θέση και των δύο έβαλε τον ελεύθερο ανταγωνισμό, δηλαδή μια τέτοια κατάσταση της κοινωνίας, στην οποία ο καθένας έχει το δικαίωμα να ασχολείται με οποιονδήποτε κλάδο της βιομηχανικής δραστηριότητας και τίποτα δεν μπορεί να τον εμποδίσει, πέρα από την έλλειψη του απαραίτητου γι’ αυτό κεφαλαίου. Η εισαγωγή του ελεύθερου ανταγωνισμού ισοδυναμεί κατ’ αυτό τον τρόπο με ανοιχτή δήλωση ότι στο εξής τα μέλη της κοινωνίας είναι μεταξύ τους άνισα μόνο στο βαθμό που διαφέρουν τα κεφάλαιά τους, ότι το κεφάλαιο γίνεται αποφασιστική δύναμη και οι καπιταλιστές, οι αστοί, γίνονται ως εκ τούτου πρώτη τάξη της κοινωνίας. Αλλά ο ελεύθερος ανταγωνισμός είναι απαραίτητος για την αρχική περίοδο της ανάπτυξης της μεγάλης βιομηχανίας, γιατί αποτελεί τη μόνη κοινωνική κατάσταση στην οποία μπορεί να αναπτυχθεί η μεγάλη βιομηχανία. Η αστική τάξη συντρίβοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την κοινωνική ισχύ των ευγενών και των αρχιμαστόρων των συντεχνιών, σύντριψε ταυτόχρονα και την πολιτική τους εξουσία. Εχοντας γίνει πρώτη τάξη στην κοινωνία, αυτοανακηρύχτηκε πρώτη τάξη και στον τομέα της πολιτικής. Το έκανε μέσω της εφαρμογής του αντιπροσωπευτικού συστήματος, που βασίζεται στην αστική ισότητα ενώπιον του νόμου, στη νομοθετική κατοχύρωση του ελεύθερου ανταγωνισμού. Αυτό το σύστημα εισήχθη στις Ευρωπαϊκές χώρες ως συνταγματική μοναρχία. Στις συνταγματικές μοναρχίες εκλογικό δικαίωμα έχουν μόνο όσοι κατέχουν δεδομένο κεφάλαιο, δηλαδή μόνο οι αστοί. Αυτοί οι αστοί-ψηφοφόροι εκλέγουν βουλευτές και αυτοί οι αστοί-βουλευτές, αξιοποιώντας το δικαίωμα άρνησης φόρων, εκλέγουν αστική κυβέρνηση.
Τρίτον, η βιομηχανική επανάσταση συνέβαλε παντού στην ανάπτυξη του προλεταριάτου, στον ίδιο βαθμό που συνέβαλε στην ανάπτυξη της αστικής τάξης. Οσο πλουσιότερη γινόταν η αστική τάξη, τόσο περισσότεροι γίνονταν οι προλετάριοι. Εφόσον μόνο το κεφάλαιο μπορεί και παρέχει δουλειά στους προλετάριους και το κεφάλαιο αυξάνεται μόνο όταν αξιοποιεί την εργασία, η ανάπτυξη του προλεταριάτου πραγματοποιείται σε πλήρη αντιστοιχία με την αύξηση του κεφαλαίου. Την ίδια ώρα η βιομηχανική επανάσταση συγκεντρώνει τους αστούς και τους προλετάριους στις μεγάλες πόλεις, όπου συμφέρει περισσότερο να αναπτύσσει κανείς τη βιομηχανία και με αυτή τη συνάθροιση μεγάλων μαζών σε ένα μέρος εμπνέει στους προλετάριους τη συνείδηση της δύναμής τους. Υστερα, στο βαθμό που αναπτύσσεται η βιομηχανική επανάσταση, στο βαθμό που εφευρίσκονται νέες μηχανές που παραμερίζουν τη χειρωνακτική εργασία, η μεγάλη βιομηχανία ασκεί όλο και περισσότερη πίεση στους μισθούς και τους μειώνει, όπως είπαμε ήδη, στο ελάχιστο. Ως συνέπεια αυτού, η θέση του προλεταριάτου γίνεται όλο και πιο ανυπόφορη. Ετσι, από τη μία πλευρά, ως αποτέλεσμα της αύξησης της δυσαρέσκειας του προλεταριάτου και από την άλλη ως αποτέλεσμα της αύξησης της ισχύος του, η βιομηχανική επανάσταση προετοιμάζει την κοινωνική επανάσταση που θα πραγματοποιήσει το προλεταριάτο.
12η Ερώτηση: Ποιες ήταν οι περαιτέρω συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης;
Απάντηση: Η μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε μέσα, στη μορφή της ατμομηχανής και άλλων μηχανών, που επιτρέπουν σε σύντομο χρονικό διάστημα και με μικρές δαπάνες να αυξάνουν απείρως τη βιομηχανική παραγωγή. Χάρη σε αυτή την ευκολία της διεύρυνσης της παραγωγής ο ελεύθερος ανταγωνισμός, που αποτελεί απαραίτητη επίπτωση αυτής της μεγάλης βιομηχανίας, σύντομα απέκτησε εξαιρετικά οξύ χαρακτήρα. Μάζα καπιταλιστών ρίχτηκε στη βιομηχανία και σύντομα είχαν παραχθεί περισσότερα από αυτά που μπορούσαν να καταναλωθούν. Ως αποτέλεσμα, ήταν αδύνατον να πωληθούν τα παραχθέντα εμπορεύματα και επήλθε ονομαζόμενη εμπορική κρίση. Τα εργοστάσια έπρεπε να σταματήσουν, οι εργοστασιάρχες χρεοκόπησαν και οι εργάτες έχασαν το ψωμί τους. Τρομερή ένδεια απλώθηκε παντού. Με το πέρας κάμποσου χρόνου τα περισσευούμενα προϊόντα πωλήθηκαν, τα εργοστάσια ξανάρχισαν να δουλεύουν, οι μισθοί αυξήθηκαν και σταδιακά τα πράγματα γίνανε καλύτερα από ποτέ. Αλλά όχι για πολύ, γιατί σύντομα ξαναπαράχθηκαν υπερβολικά πολλά εμπορεύματα και επήλθε νέα κρίση που κυλούσε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο με την προηγούμενη. Ετσι από την αρχή αυτού του αιώνα στην κατάσταση της βιομηχανίας συνεχώς συνέβαιναν διακυμάνσεις μεταξύ των περιόδων ακμής και των περιόδων κρίσης και σχεδόν σε τακτά χρονικά διαστήματα. Κάθε πέντε έως επτά χρόνια ερχόταν τέτοια κρίση και κάθε φορά έφερνε μεγάλες συμφορές στους εργάτες, γενική επαναστατική ταραχή και μεγάλο κίνδυνο για όλο το υπάρχον σύστημα.
13η Ερώτηση: Τι συμπέρασμα βγαίνει από αυτές τις επαναλαμβανόμενες σε τακτά χρονικά διαστήματα εμπορικές κρίσεις;
Απάντηση: Πρώτον, ότι αν και η μεγάλη βιομηχανία την πρώτη περίοδο της ανάπτυξής της δημιούργησε από μόνη της τον ελεύθερο ανταγωνισμό, την παρούσα περίοδο έχει πλέον ξεπεράσει τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Οτι ο ανταγωνισμός και γενικά η διεύθυνση της βιομηχανικής παραγωγής από μεμονωμένα πρόσωπα έγιναν δεσμά για τη μεγάλη βιομηχανία, τα οποία πρέπει να σπάσει και θα τα σπάσει. Οτι η μεγάλη βιομηχανία ενόσω διευθύνεται με βάση τις τωρινές αρχές, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να οδηγεί στην επαναλαμβανόμενη κάθε επτά χρόνια γενική διαταραχή, η οποία κάθε φορά θέτει σε κίνδυνο όλο τον πολιτισμό και όχι μόνο ρίχνει στον πάτο της ένδειας τους προλετάριους, αλλά και καταστρέφει πολλούς αστούς. Συνεπώς είναι απαραίτητο είτε να απαρνηθούμε τη μεγάλη βιομηχανία, πράγμα εντελώς αδύνατον, είτε να παραδεχτούμε ότι κάνει αναμφισβήτητα αναγκαία τη δημιουργία νέας οργάνωσης της κοινωνίας, κατά την οποία η διεύθυνση της βιομηχανικής παραγωγής δεν πραγματοποιείται από μεμονωμένους εργοστασιάρχες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους, αλλά από όλη την κοινωνία, βάσει αυστηρού σχεδίου και σε αντιστοιχία με τις ανάγκες όλων των μελών της κοινωνίας.
Δεύτερον, ότι η μεγάλη βιομηχανία και η εξασφαλισμένη από αυτή δυνατότητα της άπειρης διεύρυνσης της παραγωγής επιτρέπουν τη δημιουργία τέτοιου κοινωνικού συστήματος, στο οποίο θα παράγονται τόσα απαραίτητα για τη ζωή αντικείμενα που κάθε μέλος της κοινωνίας θα είναι σε θέση εντελώς ελεύθερα να αναπτύσσει και να αξιοποιεί τις δυνάμεις και ικανότητές του. Ετσι, ακριβώς εκείνη η ιδιότητα της μεγάλης βιομηχανίας, που στη σύγχρονη κοινωνία γεννά όλη την ένδεια και όλες τις εμπορικές κρίσεις, θα αποτελέσει σε άλλη κοινωνική οργάνωση ακριβώς εκείνη την ιδιότητα που εξαλείφει την ένδεια και όσες διακυμάνσεις φέρνουν συμφορές.
Με τον τρόπο αυτό έχει επαρκώς πειστικά αποδειχτεί:
1. Οτι στην παρούσα περίοδο όλες αυτές οι κακουχίες εξηγούνται αποκλειστικά από το κοινωνικό σύστημα που δεν αντιστοιχεί πλέον στις συνθήκες του καιρού.
2. Οτι ήδη υπάρχουν τα μέσα για την τελειωτική εξάλειψη αυτών των κακουχιών μέσω της δημιουργίας καινούργιου κοινωνικού συστήματος.
14η Ερώτηση: Πώς πρέπει να είναι αυτό το νέο κοινωνικό σύστημα;
Απάντηση: Πρώτα απ’ όλα, η διεύθυνση της βιομηχανίας και όλων των κλάδων της παραγωγής θα αφαιρεθεί πλήρως από τα χέρια των μεμονωμένων, ανταγωνιζόμενων μεταξύ τους, ατόμων. Αντί γι’ αυτό, όλοι οι κλάδοι της παραγωγής θα υπόκεινται σε διεύθυνση από όλη την κοινωνία, δηλαδή θα διευθύνονται με βάση τα κοινωνικά συμφέροντα, βάσει του κοινωνικού σχεδίου και με συμμετοχή όλων των μελών της κοινωνίας. Κατ’ αυτό τον τρόπο, το νέο αυτό κοινωνικό σύστημα θα εξαλείψει τον ανταγωνισμό και θα βάλει στη θέση του το συνεταιρισμό. Εφόσον η διεύθυνση της βιομηχανίας από μεμονωμένα πρόσωπα έχει ως απαραίτητη συνέπεια την ατομική ιδιοκτησία και εφόσον ο ανταγωνισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας τέτοιος τρόπος διεύθυνσης της βιομηχανίας, όταν αυτή διευθύνεται από μεμονωμένους ατομικούς ιδιοκτήτες, η ατομική ιδιοκτησία είναι αναπόσπαστη από την ατομική διεύθυνση της βιομηχανίας και από τον ανταγωνισμό. Επομένως η ατομική ιδιοκτησία πρέπει να καταργηθεί και τη θέση της θα πάρει η κοινή χρήση όλων των εργαλείων παραγωγής και η κατανομή των προϊόντων βάση της κοινής αποδοχής ή η ονομαζόμενη κοινή ιδιοκτησία. Η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας είναι μάλιστα η πιο σύντομη και η πιο γενικευμένη έκφραση εκείνης της αναμόρφωσης όλου του κοινωνικού συστήματος, που έγινε απαραίτητη ως συνέπεια της ανάπτυξης της βιομηχανίας. Γι’ αυτό οι κομμουνιστές, εντελώς ορθά, προωθούν ως κύριό τους αίτημα την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας.
15η Ερώτηση: Δηλαδή η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας ήταν αδύνατη πριν;4
Απάντηση: Ναι, ήταν αδύνατη. Κάθε αλλαγή του κοινωνικού συστήματος, κάθε ανατροπή των σχέσεων ιδιοκτησίας ήταν απαραίτητη συνέπεια της δημιουργίας νέων παραγωγικών δυνάμεων, που έπαψαν να αντιστοιχούν στις παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας. Το ζήτημα είναι ότι δεν υπήρχε πάντα ατομική ιδιοκτησία. Οταν στο τέλος του Μεσαίωνα εμφανίστηκε στη μορφή της μανιφατούρας ένας νέος τρόπος παραγωγής που δε χωρούσε στα πλαίσια της τότε φεουδαρχικής και συντεχνιακής ιδιοκτησίας, αυτή η μανιφατούρα, που είχε ήδη ξεπεράσει τις παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας, δημιούργησε για τον εαυτό της μία καινούργια μορφή ιδιοκτησίας, την ατομική ιδιοκτησία. Για τη μανιφατούρα και για το πρώτο στάδιο ανάπτυξης της μεγάλης βιομηχανίας δεν ήταν δυνατή καμία άλλη μορφή ιδιοκτησίας, πέραν της ατομικής ιδιοκτησίας, δεν ήταν δυνατό κανένα άλλο κοινωνικό καθεστώς, πέραν του κοινωνικού καθεστώτος που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία. Ενόσω δεν είναι δυνατό να παράγουμε σε τέτοια έκταση, που όχι μόνο να αρκεί για όλους, αλλά και να μένει περίσσευμα προϊόντων για την αύξηση του κοινωνικού κεφαλαίου και την περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, ως τότε πρέπει πάντα να μένει μια κυρίαρχη τάξη που να διευθύνει τις παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας και μια άλλη τάξη φτωχή και καταπιεσμένη. Ποιες είναι αυτές οι τάξεις, εξαρτάται από το βαθμό ανάπτυξης της παραγωγής. Στο Μεσαίωνα, που εξαρτιόταν από τη γεωργία, είχαμε το γαιοκτήμονα και το δουλοπάροικο. Στις πόλεις του ύστερου Μεσαίωνα είχαμε το μάστορα των συντεχνιών, το μαθητευόμενο και το μεροκαματιάρη. Το 17ο αιώνα είχαμε τον ιδιοκτήτη της μανιφατούρας και τον εργάτη της μανιφατούρας. Το 19ο αιώνα έχουμε το μεγάλο εργοστασιάρχη και τον προλετάριο. Είναι πασιφανές ότι ως τώρα οι παραγωγικές δυνάμεις δεν ήταν ακόμη αναπτυγμένες σε τέτοιο βαθμό που να μπορεί να παράγεται αρκετή για όλους ποσότητα προϊόντων και που να έχει ήδη γίνει η ατομική ιδιοκτησία δεσμά, εμπόδιο στην ανάπτυξη αυτών των παραγωγικών δυνάμεων. Αλλά τώρα, χάρη στην ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας, πρώτον, έχουν δημιουργηθεί κεφάλαια και παραγωγικές δυνάμεις σε ανήκουστες πριν διαστάσεις και υπάρχουν μέσα για να αυξηθούν σύντομα απείρως αυτές οι παραγωγικές δυνάμεις. Δεύτερον, αυτές οι παραγωγικές δυνάμεις είναι συγκεντρωμένες στα χέρια λίγων αστών, ενώ πλατιές λαϊκές μάζες όλο και περισσότερο μεταμορφώνονται σε προλετάριους. Συνάμα η θέση τους γίνεται όλο και πιο μίζερη και ανυπόφορη, όσο περισσότερο αυξάνονται τα πλούτη των αστών. Τρίτον, αυτές οι πανίσχυρες, εύκολα αυξανόμενες παραγωγικές δυνάμεις έχουν ξεπεράσει την ατομική ιδιοκτησία και τους αστούς σε τέτοιο βαθμό, που συνεχώς προκαλούν ισχυρότατες κλυδωνίσεις του κοινωνικού συστήματος. Γι’ αυτό, μόνο τώρα η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας δεν έγινε μόνο δυνατή, αλλά και εντελώς αναγκαία.
16η Ερώτηση: Είναι δυνατή η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας ειρηνικά;
Απάντηση: Θα μπορούσαμε να ευχηθούμε να είναι έτσι και οι κομμουνιστές βέβαια θα ήταν οι τελευταίοι που θα διαφωνούσαν σε κάτι τέτοιο. Οι κομμουνιστές γνωρίζουν πολύ καλά ότι κάθε είδους συνομωσίες όχι μόνο δεν ωφελούν, αλλά και βλάπτουν. Γνωρίζουν πολύ καλά ότι οι επαναστάσεις δε γίνονται προμελετημένα και αυθαίρετα και ότι οι επαναστάσεις παντού και πάντα αποτελούσαν απαραίτητη συνέπεια των περιστάσεων, οι οποίες δεν εξαρτώνταν διόλου από τη θέληση και την καθοδήγηση μεμονωμένων κομμάτων και ολόκληρων τάξεων. Παράλληλα όμως βλέπουν ότι η ανάπτυξη του προλεταριάτου σχεδόν σε όλες τις πολιτισμένες χώρες καταπιέζεται βίαια και ότι με αυτό τον τρόπο οι αντίπαλοι των κομμουνιστών δουλεύουν με όλες τους τις δυνάμεις για την επανάσταση. Αν όλα αυτά, τελικά, σπρώξουν το καταπιεσμένο προλεταριάτο σε επανάσταση, τότε εμείς, οι κομμουνιστές, θα υπερασπιζόμαστε την υπόθεση του προλεταριάτου με τις πράξεις το ίδιο καλά, όπως τώρα με τα λόγια.
17η Ερώτηση: Είναι δυνατό να καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία αμέσως;5
Απάντηση: Οχι, δεν είναι δυνατό, όπως ακριβώς δεν είναι δυνατό να αυξηθούν αμέσως οι υπάρχουσες παραγωγικές δυνάμεις σε τέτοια όρια, που είναι αναγκαία για τη δημιουργία κοινωνικής οικονομίας. Γι’ αυτό η επικείμενη, με βάση όλες τις ενδείξεις, επανάσταση του προλεταριάτου μόνο σταδιακά θα μπορέσει να μετασχηματίσει την τωρινή κοινωνία και μόνο τότε θα καταργήσει την ατομική ιδιοκτησία, όταν θα δημιουργηθεί η απαραίτητη γι’ αυτό μάζα μέσων παραγωγής.
18η Ερώτηση: Ποια θα είναι η πορεία αυτής της επανάστασης;
Απάντηση: Πρώτα απ’ όλα θα δημιουργήσει δημοκρατικό καθεστώς και με αυτό τον τρόπο, άμεσα ή έμμεσα, πολιτική κυριαρχία του προλεταριάτου. Άμεσα στην Αγγλία, όπου οι προλετάριοι ήδη αποτελούν την πλειοψηφία του λαού, έμμεσα σε Γαλλία και Γερμανία, όπου η πλειοψηφία του λαού δεν αποτελείται μόνο από προλετάριους αλλά επίσης από μικρούς αγρότες και μικροαστούς της πόλης, που βρίσκονται μόλις στο στάδιο περάσματος σε προλεταριάτο, που στην πραγματοποίηση όλων των πολιτικών συμφερόντων τους εξαρτώνται όλο και περισσότερο από το προλεταριάτο και γι’ αυτό σύντομα θα πρέπει να προσχωρήσουν στα αιτήματά του. Γι’ αυτό ίσως χρειαστεί νέος αγώνας, που ωστόσο θα λήξει απαραίτητα με νίκη του προλεταριάτου.
Η δημοκρατία θα ήταν εντελώς άχρηστη για το προλεταριάτο, εάν δεν αξιοποιηθεί αμέσως ως μέσο για τη εφαρμογή πλατιών μέτρων που επιτίθενται ευθέως στην ατομική ιδιοκτησία και που εξασφαλίζουν την ύπαρξη του προλεταριάτου. Τα σημαντικότατα αυτά μέτρα, που απαραίτητα πηγάζουν από τις υπάρχουσες τώρα συνθήκες, είναι ουσιαστικά τα ακόλουθα:
1. Ο περιορισμός της ατομικής ιδιοκτησίας: προοδευτική φορολογία, υψηλός φόρος κληρονομιάς, κατάργηση της κληρονομιάς σε εκ πλαγίου συγγενείς (αδέλφια, ανίψια κλπ.), υποχρεωτικά δάνεια κ.ο.κ.
2. Σταδιακή απαλλοτρίωση των ιδιοκτητών γης, των εργοστασιαρχών, των ιδιοκτητών σιδηροδρόμων και εφοπλιστών, εν μέρει μέσω του ανταγωνισμού από την πλευρά της κρατικής βιομηχανίας, εν μέρει άμεσα μέσω της εξαγοράς με χρήματα.
3. Κατάσχεση της περιουσίας όλων των μεταναστών και των ταραχοποιών που εξεγέρθηκαν κατά της πλειοψηφίας του λαού.
4. Οργάνωση της εργασίας ή παροχή εργασίας στους προλετάριους στα εθνικά κτήματα, εργοστάσια και εργαστήρια, χάρη στην οποία θα εξαλειφθεί ο ανταγωνισμός των εργατών μεταξύ τους και οι εργοστασιάρχες, ενόσω θα παραμένουν ακόμη, θα είναι αναγκασμένοι να πληρώνουν το ίδιο υψηλά με το κράτος.
5. Ιδια υποχρέωση στην εργασία για όλα τα μέλη της κοινωνίας ως την πλήρη κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Δημιουργία βιομηχανικών στρατών, ιδιαίτερα για την αγροτική οικονομία6.
6. Η συγκεντροποίηση του πιστωτικού συστήματος και του εμπορίου χρημάτων στα χέρια του κράτους μέσω μιας εθνικής τράπεζας με κρατικό κεφάλαιο. Κλείσιμο κάθε ιδιωτικής τράπεζας και τραπεζιτικών γραφείων.
7. Αύξηση του αριθμού των εθνικών εργοστασίων, εργαστηρίων, σιδηροδρόμων, πλοίων, καλλιέργεια όλων των εδαφών που παραμένουν ακαλλιέργητα και βελτίωση της καλλιέργειας των ήδη καλλιεργούμενων εδαφών σε αντιστοιχία με την αύξηση των κεφαλαίων και την αύξηση του αριθμού των εργατών που διαθέτει το έθνος.
8. Ανατροφή όλων των παιδιών, από τη στιγμή που μπορούν να κάνουν χωρίς τη μητρική φροντίδα, σε κρατικά ιδρύματα και με κρατικά έξοδα. Ενωση της διαπαιδαγώγησης με την εργοστασιακή εργασία.
9. Εξοπλισμός μεγάλων παλατιών στα εθνικά ακίνητα, ως κοινών κατοικιών των κομμούνων των πολιτών, οι οποίες θα ασχολούνται με τη βιομηχανία, την αγροτική οικονομία και θα συνενώνουν τα προτερήματα του τρόπου ζωής της πόλης και του χωριού, χωρίς να υποφέρουν από τη μονομέρεια και τις ελλείψεις τους.
10. Κατεδάφιση όλων των μη υγιών και κακοχτισμένων κατοικιών και συνοικιών στις πόλεις.
11. Ιδιο κληρονομικό δικαίωμα στα παιδιά από γάμο και στα εξώγαμα παιδιά.
12. Συγκέντρωση όλων των μεταφορών στα χέρια του έθνους.
Ολα αυτά τα μέτρα δε γίνεται, εννοείται, να εφαρμοστούν μονομιάς, αλλά καθένα θα επιφέρει το επόμενο. Αρκεί μόνο να διεξαχθεί η πρώτη ριζοσπαστική επίθεση στην ατομική ιδιοκτησία και ο προλετάριος θα αναγκαστεί να προχωρήσει παραπέρα, να συγκεντρώνει όλο και περισσότερο στα χέρια του κράτους όλο το κεφάλαιο, όλη την αγροτική οικονομία, όλη τη βιομηχανία, όλες τις μεταφορές και όλη την ανταλλαγή. Σε αυτό οδηγούν όλα τα απαριθμημένα μέτρα. Η πραγματοποίηση αυτών των μέτρων και η γενόμενη από αυτά συγκεντροποίηση θα αυξάνονται στο βαθμό ακριβώς που οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας θα πολλαπλασιάζονται με την εργασία του προλεταριάτου. Τέλος, όταν όλο το κεφάλαιο, όλη η παραγωγή, όλη η ανταλλαγή θα συγκεντρωθούν στα χέρια του έθνους, τότε η ατομική ιδιοκτησία θα εκλείψει από μόνη της, τα χρήματα θα γίνουν περιττά, η παραγωγή θα αυξηθεί σε τέτοιο βαθμό, οι άνθρωποι θα αλλάξουν τόσο, που θα μπορέσουν να εκλείψουν και οι τελευταίες μορφές σχέσεων της παλιάς κοινωνίας.
19η Ερώτηση: Μπορεί αυτή η επανάσταση να πραγματοποιηθεί σε μια οποιαδήποτε χώρα;
Απάντηση: Οχι. Η μεγάλη βιομηχανία, δημιουργώντας την παγκόσμια αγορά, έδεσε έτσι τους λαούς της υδρογείου, ιδιαίτερα τους πολιτισμένους λαούς, που καθένας από αυτούς εξαρτάται απ’ ό,τι γίνεται στον άλλον. Επειτα, η μεγάλη βιομηχανία έχει εξισώσει σε τέτοιο βαθμό την κοινωνική ανάπτυξη σε όλες τις πολιτισμένες χώρες, που παντού η αστική τάξη και το προλεταριάτο έγιναν οι δύο αποφασιστικές τάξεις της κοινωνίας και η μεταξύ τους πάλη έγινε κύρια πάλη του καιρού μας. Γι’ αυτό η κομμουνιστική επανάσταση δεν θα είναι μόνο εθνική, αλλά θα συμβεί ταυτόχρονα σε όλες τις πολιτισμένες χώρες, δηλαδή τουλάχιστον σε Αγγλία, Αμερική, Γαλλία και Γερμανία. Σε καθεμιά από αυτές τις χώρες θα αναπτύσσεται πιο αργά ή πιο γρήγορα, σε σχέση με το βαθμό ανάπτυξης της βιομηχανίας, της συσσώρευσης πλούτου, της ύπαρξης σημαντικής ποσότητας παραγωγικών δυνάμεων σε καθεμιά από αυτές. Γι’ αυτό θα πραγματοποιηθεί πιο αργά και πιο δύσκολα απ’ όλες στη Γερμανία, πιο γρήγορα και πιο εύκολα στην Αγγλία. Θα ασκήσει επίσης σημαντική επιρροή και στις άλλες χώρες του κόσμου, θα αλλάξει εντελώς και θα επιταχύνει εξαιρετικά την προηγούμενη πορεία ανάπτυξής τους. Είναι παγκόσμια επανάσταση και γι’ αυτό θα έχει παγκόσμια αρένα.
20η Ερώτηση: Ποιες θα είναι οι συνέπειες της τελικής εξάλειψης της ατομικής ιδιοκτησίας;
Απάντηση: Με το να αφαιρέσει η κοινωνία από τα ιδιωτικά χέρια των καπιταλιστών τη χρήση όλων των παραγωγικών δυνάμεων και μέσων επικοινωνίας, όπως και την ανταλλαγή και την κατανομή των προϊόντων, με το να διευθύνει όλα αυτά βάσει σχεδίου που προκύπτει από τα υπάρχοντα μέσα και τις ανάγκες της κοινωνίας συνολικά, πρώτα απ’ όλα θα εξαλειφθούν όλες οι καταστρεπτικές επιπτώσεις που σχετίζονται με το τωρινό σύστημα διεύθυνσης της μεγάλης βιομηχανίας. Οι κρίσεις θα σταματήσουν, η διευρυμένη παραγωγή, που στο υπάρχον κοινωνικό σύστημα προκαλεί υπερπαραγωγή και αποτελεί τόσο ισχυρή αιτία ένδειας, θα αποδειχτεί τότε μακράν ανεπαρκής και θα πρέπει να πάρει πολύ ευρύτερες διαστάσεις. Το περίσσευμα της παραγωγής που υπερβαίνει τις άμεσες ανάγκες της κοινωνίας, αντί να γεννά ένδεια, θα εξασφαλίζει την ικανοποίηση των αναγκών όλων των μελών της κοινωνίας, θα προκαλεί νέες ανάγκες και ταυτόχρονα θα δημιουργεί μέσα για την ικανοποίησή τους. Θα αποτελέσει προϋπόθεση και κίνητρο για περαιτέρω πρόοδο και θα πραγματοποιεί αυτή την πρόοδο, χωρίς συνάμα να οδηγεί, όπως πριν, στην περιοδική διαταραχή όλης της κοινωνικής τάξης. Η μεγάλη βιομηχανία, απελευθερωμένη από τα δεσμά της ατομικής ιδιοκτησίας, θα αναπτυχθεί σε τέτοιες διαστάσεις, σε σύγκριση με τις οποίες η τωρινή της κατάσταση θα φαίνεται τόσο μηδαμινή, όσο μας φαίνεται η μανιφατούρα σε σύγκριση με τη μεγάλη βιομηχανία του καιρού μας. Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας θα δώσει στην κοινωνία μας αρκετή ποσότητα προϊόντων για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες όλων των μελών της. Το ίδιο ακριβώς και η γεωργία, για την οποία ως συνέπεια της καταπίεσης από την ατομική ιδιοκτησία και του κατακερματισμού των κλήρων, έχει δυσκολέψει την εισαγωγή των ήδη υπαρχόντων τελειοποιήσεων και επιτευγμάτων της επιστήμης, θα μπει επίσης σε μια καινούργια λωρίδα ακμής και θα παρέχει στη διάθεση της κοινωνίας λίαν επαρκή ποσότητα προϊόντων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η κοινωνία θα παράγει αρκετά προϊόντα για να οργανώσει την κατανομή, που υπολογίζεται να ικανοποιήσει τις ανάγκες όλων των μελών της. Με αυτό θα γίνει περιττός ο διαχωρισμός της κοινωνίας σε διάφορες εχθρικές η μια προς την άλλη τάξεις. Αλλά δε θα γίνει μόνο περιττός, θα είναι ασύμβατος με το καινούργιο κοινωνικό σύστημα. Η ύπαρξη των τάξεων έχει προκληθεί από τον καταμερισμό εργασίας, αλλά ο καταμερισμός εργασίας στην τωρινή του μορφή θα εκλείψει εντελώς7, εφόσον για να αναπτυχθεί η βιομηχανική και αγροτική παραγωγή στο καθορισμένο επίπεδο δεν αρκούν μόνο τα μηχανικά και χημικά βοηθητικά μέσα. Πρέπει κατά τον ίδιο τρόπο να αναπτυχθούν και οι ικανότητες των ανθρώπων που θέτουν σε κίνηση αυτά τα μέσα. Οπως τον περασμένο αιώνα οι αγρότες και οι εργάτες των μανιφατούρων, μετά την προσέλκυσή τους στη μεγάλη βιομηχανία, άλλαξαν όλο τον τρόπο ζωής τους και οι ίδιοι έγιναν εντελώς διαφορετικοί άνθρωποι, έτσι ακριβώς η κοινή διεύθυνση της παραγωγής με τις δυνάμεις όλης της κοινωνίας και η εκπορευόμενη από εδώ νέα ανάπτυξη αυτής της παραγωγής, θα έχει ανάγκη από εντελώς νέους ανθρώπους και θα τους δημιουργήσει. Η κοινωνική διεύθυνση της παραγωγής δεν μπορεί να πραγματοποιείται από τέτοιους ανθρώπους, όπως είναι τώρα, καθένας εκ των οποίων είναι υποταγμένος σε κάποιον κλάδο της παραγωγής, είναι προσδεμένος σε αυτόν, εκμεταλλευόμενος από αυτόν, αναπτύσσει μόνο μία πλευρά των ικανοτήτων του σε βάρος όλων των άλλων και γνωρίζει μόνο έναν κλάδο ή μέρος κάποιου κλάδου όλης της παραγωγής. Ηδη η τωρινή βιομηχανία βρίσκεται όλο και λιγότερο σε θέση να αξιοποιεί τέτοιους ανθρώπους, ενώ η βιομηχανία που διευθύνεται συλλογικά και σχεδιασμένα από όλη την κοινωνία προϋποθέτει πολύ περισσότερο ανθρώπους με ολόπλευρα ανεπτυγμένες ικανότητες, ανθρώπους ικανούς να προσανατολίζονται σε όλο το σύστημα της παραγωγής. Επομένως ο καταμερισμός της εργασίας που έχει ήδη σήμερα υπονομευτεί από τη μηχανή, που μεταμορφώνει τον ένα σε αγρότη τον άλλο σε υποδηματοποιό, τον τρίτο σε εργάτη εργοστασίου, τον τέταρτο σε κερδοσκόπο του χρηματιστηρίου, θα εξαφανιστεί εντελώς. Η διαπαιδαγώγηση θα δώσει στους νέους τη δυνατότητα να αφομοιώνουν στην πράξη όλο το σύστημα της παραγωγής, θα τους επιτρέψει να περνάνε με τη σειρά από τον ένα κλάδο παραγωγής στον άλλο, ανάλογα με τις ανάγκες της κοινωνίας ή τις προσωπικές τους κλίσεις. Η διαπαιδαγώγηση επομένως θα τους απελευθερώσει από εκείνη τη μονομέρεια, που επιβάλλει ο σύγχρονος καταμερισμός εργασίας σε κάθε άνθρωπο χωριστά. Με αυτό τον τρόπο η οργανωμένη στη βάση κομμουνιστικών αρχών κοινωνία θα δώσει στα μέλη της τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν συνολικά τις ολόπλευρα ανεπτυγμένες ικανότητές τους. Αλλά μαζί με αυτό θα εκλείψουν αναπόφευκτα και οι διάφορες τάξεις. Επομένως, από τη μία πλευρά η οργανωμένη στη βάση κομμουνιστικών αρχών κοινωνία είναι ασυμβίβαστη με την περαιτέρω ύπαρξη των τάξεων και από την άλλη πλευρά η ίδια η οικοδόμηση αυτής της κοινωνίας παρέχει τα μέσα για την εξάλειψη των ταξικών διαφορών.
Από εδώ προκύπτει ότι η αντίθεση πόλης και χωριού επίσης θα εκλείψει. Οι ίδιοι άνθρωποι θα ασχολούνται με τη γεωργία και με τη βιομηχανική εργασία, αντί αυτά να γίνονται από δύο διαφορετικές τάξεις. Αυτό αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση του κομμουνιστικού συνεταιρισμού ήδη εξαιτίας λίαν υλικών αιτιών. Ο διασκορπισμός του ασχολούμενου με τη γεωργία πληθυσμού στα χωριά, παράλληλα με τη συγκέντρωση του βιομηχανικού πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις, αντιστοιχεί μόνο σε ανεπαρκώς υψηλό επίπεδο ανάπτυξης της γεωργίας και της βιομηχανίας και αποτελεί εμπόδιο για κάθε περαιτέρω ανάπτυξη, που ήδη σήμερα γίνεται έντονα αισθητό.
Ο καθολικός συνεταιρισμός όλων των μελών της κοινωνίας με σκοπό την από κοινού σχεδιασμένη εκμετάλλευση των παραγωγικών δυνάμεων, η ανάπτυξη της παραγωγής σε τέτοιο βαθμό που να ικανοποιεί τις ανάγκες όλων, η κατάργηση μια τέτοιας κατάστασης, στην οποία οι ανάγκες ορισμένων ανθρώπων ικανοποιούνται σε βάρος άλλων, η πλήρης κατάργηση των τάξεων και των μεταξύ τους αντιθέσεων, η ολόπλευρη ανάπτυξη των ικανοτήτων όλων των μελών της κοινωνίας μέσω της εξάλειψης του πρώην καταμερισμού εργασίας, μέσω της παραγωγικής διαπαιδαγώγησης, της αλλαγής των κατηγοριών δραστηριότητας, της συμμετοχής όλων στη χρήση των αγαθών που παράγονται απ’ όλους και τέλος, μέσω της συγχώνευσης της πόλης με το χωριό. Να τα κύρια αποτελέσματα της κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας.
21η Ερώτηση: Ποια θα είναι η επίδραση του κομμουνιστικού κοινωνικού συστήματος στην οικογένεια;
Απάντηση: Οι σχέσεις των φύλων θα γίνουν αποκλειστικά ιδιωτική υπόθεση, που θα αφορά μόνο τα ενδιαφερόμενα άτομα και στις οποίες η κοινωνία δεν θα έχει λόγο να ανακατεύεται. Αυτό είναι δυνατό χάρη στην εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας και της κοινωνικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών, ως συνέπεια των οποίων καταργούνται και οι δύο βάσεις του σύγχρονου γάμου, που σχετίζονται με την ατομική ιδιοκτησία, η εξάρτηση της γυναίκας από τον άντρα και των παιδιών από τους γονείς. Σε αυτό συνίσταται η απάντηση στα ουρλιαχτά των υψηλά ηθικών μικροαστών σε σχέση με την κομμουνιστική κοινοκτημοσύνη των γυναικών. Η κοινοκτημοσύνη των γυναικών αποτελεί φαινόμενο που ανήκει εξολοκλήρου στην αστική κοινωνία και που σήμερα υπάρχει πλήρως στη μορφή της πορνείας. Αλλά η πορνεία βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και θα εκλείψει μαζί με αυτή. Επομένως η κομμουνιστική οργάνωση αντί να εισάγει την κοινοκτημοσύνη των γυναικών, αντίθετα, θα την εξαλείψει.
22η Ερώτηση: Πώς θα αντιμετωπίσει η κομμουνιστική οργάνωση τις υπάρχουσες εθνότητες;
- Παραμένει8.
23η Ερώτηση: Πώς θα αντιμετωπίσει τις υπάρχουσες θρησκείες;
- Παραμένει.
24η Ερώτηση: Ποια η διαφορά των κομμουνιστών από τους σοσιαλιστές;
Απάντηση: Οι ονομαζόμενοι σοσιαλιστές διαιρούνται σε τρεις κατηγορίες.
Η πρώτη κατηγορία αποτελείται από τους υποστηρικτές της φεουδαρχικής και πατριαρχικής κοινωνίας που έχει εξαλειφθεί και εξαλείφεται καθημερινά από τη μεγάλη βιομηχανία, το παγκόσμιο εμπόριο και τη δημιουργημένη από αυτά αστική κοινωνία. Αυτή η κατηγορία (σ.μ. των σοσιαλιστών), από τις συμφορές της σύγχρονης κοινωνίας συνάγει το συμπέρασμα ότι πρέπει να αποκατασταθεί η φεουδαρχική και πατριαρχική κοινωνία, επειδή αυτή ήταν απαλλαγμένη από αυτές τις συμφορές. Ολες τους οι προτάσεις άμεσα ή έμμεσα κατευθύνονται σε αυτό το στόχο. Οι κομμουνιστές θα παλεύουν πάντα αποφασιστικά κατά αυτής της κατηγορίας αντιδραστικών σοσιαλιστών, παρά τη δήθεν συμπόνια της στην ένδεια του προλεταριάτου και τα μαύρα δάκρυα που χύνει εξαιτίας της. Διότι αυτοί οι σοσιαλιστές:
1. Επιδιώκουν κάτι εντελώς αδύνατο.
2. Προσπαθούν να αποκαταστήσουν την κυριαρχία της αριστοκρατίας, των μαστόρων των συντεχνιών και των ιδιοκτητών μανιφατούρων, με την ακολουθία των απόλυτων ή φεουδαρχικών μοναρχών, γραφειοκρατών, στρατιωτών και ιερέων. Θέλουν να αποκαταστήσουν μια κοινωνία που θα ήταν πράγματι απελευθερωμένη από τα ελαττώματα της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά αντί αυτού θα έφερνε μαζί της άλλες τουλάχιστον ισάριθμες συμφορές και συνάμα δε θα άνοιγε καμία προοπτική για την απελευθέρωση των καταπιεσμένων εργατών μέσω της κομμουνιστικής οργάνωσης.
3. Αποκαλύπτουν τους πραγματικούς τους σκοπούς πάντα όταν το προλεταριάτο γίνεται επαναστατικό και κομμουνιστικό. Σε αυτές τις περιπτώσεις ενώνονται αμέσως με την αστική τάξη ενάντια στους προλετάριους.
Η δεύτερη κατηγορία αποτελείται από τους υποστηρικτές της τωρινής κοινωνίας, τους οποίους, οι αναπόφευκτα γεννούμενες από αυτή την κοινωνία συμφορές, τους κάνουν να φοβούνται για την ύπαρξή της. Επιδιώκουν επομένως να διατηρήσουν την τωρινή κοινωνία, αλλά να εξαλείψουν τις συνδεδεμένες με αυτή συμφορές. Γι’ αυτό ορισμένοι προτείνουν καθαρά φιλανθρωπικά μέτρα, άλλοι μεγαλεπήβολα σχέδια μεταρρυθμίσεων, που υπό το πρόσχημα της αναδιοργάνωσης της κοινωνίας έχουν σκοπό τη διατήρηση των βάσεων της τωρινής κοινωνίας και με αυτό τον τρόπο την ίδια την τωρινή κοινωνία. Οι κομμουνιστές θα πρέπει να διεξάγουν ακατάπαυστο αγώνα και κατά αυτών των αστικών σοσιαλιστών, γιατί η δράση τους ωφελεί τους εχθρούς των κομμουνιστών και γιατί αυτοί υπερασπίζονται εκείνο το κοινωνικό σύστημα που οι κομμουνιστές θέλουν να διαλύσουν.
Τέλος, η τρίτη κατηγορία αποτελείται από τους δημοκρατικούς σοσιαλιστές. Προχωρώντας μαζί με τους κομμουνιστές, θέλουν την επίτευξη μέρους των μέτρων που υποδεικνύει η …ερώτηση9, όχι ως μεταβατικά μέτρα που οδηγούν στον κομμουνισμό, αλλά ως μέτρα αρκετά για την καταπολέμηση της ένδειας και την εξάλειψη των συμφορών της τωρινής κοινωνίας. Αυτοί οι δημοκρατικοί σοσιαλιστές είτε είναι προλετάριοι που δεν έχουν ακόμη κατανοήσει αρκετά τις συνθήκες απελευθέρωσης της τάξης τους είτε εκπρόσωποι των μικροαστών, δηλαδή της τάξης που ως και την κατάκτηση της δημοκρατίας και της πραγματοποίησης των εκπορευόμενων από αυτή σοσιαλιστικών μέτρων, έχει από πολλές απόψεις τα ίδια συμφέροντα με τον προλετάριο. Γι’ αυτό οι κομμουνιστές σε στιγμές δράσης θα κλείνουν συμφωνίες με τους δημοκράτες σοσιαλιστές και γενικά, για την ώρα, πρέπει να ακολουθούν κατά το δυνατό κοινή με αυτούς πολιτική, με την προϋπόθεση ότι αυτοί οι σοσιαλιστές δε θα μπουν στην υπηρεσία της κυρίαρχης μπουρζουαζίας και δε θα αρχίσουν να επιτίθενται στους κομμουνιστές. Εννοείται πως οι κοινές δραστηριότητες δεν αποκλείουν τη συζήτηση εκείνων των διαφωνιών που υπάρχουν μεταξύ αυτών και των κομμουνιστών.
25η Ερώτηση: Πώς αντιμετωπίζουν οι κομμουνιστές τα άλλα σύγχρονα πολιτικά κόμματα;
Απάντηση: Η στάση αυτή διαφέρει από χώρα σε χώρα. Στην Αγγλία, τη Γαλλία και το Βέλγιο, όπου κυριαρχεί η αστική τάξη, οι κομμουνιστές έχουν ακόμη κοινά συμφέροντα με διάφορα δημοκρατικά κόμματα και το κοινό των συμφερόντων είναι τόσο σημαντικότερο, όσο περισσότερο οι δημοκράτες προσεγγίζουν τους στόχους των κομμουνιστών, σε εκείνα τα σοσιαλιστικά μέτρα που οι δημοκράτες πλέον υπερασπίζονται παντού, δηλαδή όσο πιο ξεκάθαρα και καθορισμένα υπερασπίζονται τα συμφέροντα του προλεταριάτου και όσο περισσότερο βασίζονται στο προλεταριάτο. Στην Αγγλία, για παράδειγμα, οι Χαρτιστές, που αποτελούνται από εργάτες, είναι ασύγκριτα πιο κοντά στους κομμουνιστές από τους δημοκράτες μικροαστούς ή τους επονομαζόμενους ριζοσπάστες.
Στην Αμερική, όπου έχει καθιερωθεί δημοκρατικό σύνταγμα, οι κομμουνιστές πρέπει να στηρίζουν το κόμμα που θέλει να στρέψει αυτό το σύνταγμα κατά της αστικής τάξης και να το χρησιμοποιήσει προς όφελος του προλεταριάτου, δηλαδή το κόμμα των υποστηρικτών της εθνικής αγροτικής μεταρρύθμισης.
Στην Ελβετία οι ριζοσπάστες, αν και αποτελούν ακόμη κόμμα με πολύ μικτή σύνθεση, είναι ωστόσο οι μόνοι με τους οποίους οι κομμουνιστές μπορούν να συνάψουν συμφωνία και μεταξύ αυτών των ριζοσπαστών και πάλι οι πιο προοδευτικοί είναι αυτοί του Βαάντ και της Γενεύης.
Τέλος, στη Γερμανία ο αποφασιστικός αγώνας ανάμεσα στην αστική τάξη και την απόλυτη μοναρχία επίκειται. Αλλά επειδή οι κομμουνιστές δεν μπορούν να υπολογίζουν ότι θα πρέπει να μπουν στην καθοριστική μάχη με την αστική τάξη πριν αυτή κατακτήσει την κυριαρχία, είναι προς το συμφέρον των κομμουνιστών να βοηθήσουν την αστική τάξη να κατακτήσει το συντομότερο την κυριαρχία, για να την ανατρέψουν με τη σειρά τους το συντομότερο. Με αυτό τον τρόπο, στον αγώνα της φιλελεύθερης αστικής τάξης με τις κυβερνήσεις, οι κομμουνιστές πρέπει πάντα να είναι με το μέρος της πρώτης, προφυλασσόμενοι ωστόσο από την αυταπάτη στην οποία υποκύπτει η αστική τάξη και μη πιστεύοντας τις δελεαστικές διαβεβαιώσεις της για εκείνες τις ευεργετικές συνέπειες που δήθεν θα φέρει για το προλεταριάτο η νίκη της μπουρζουαζίας. Τα μόνα προνόμια για τους κομμουνιστές από τη νίκη της αστικής τάξης θα είναι: 1) Διαφόρων ειδών υποχωρήσεις που θα διευκολύνουν την άμυνα των κομμουνιστών, η συζήτηση και διάδοση των αρχών τους και με αυτόν τον τρόπο η διευκόλυνση της συνένωσης του προλεταριάτου σε στενά συσπειρωμένη, έτοιμη για πάλη και οργανωμένη τάξη και 2) η πεποίθηση ότι από εδώ και μπρος, αφότου πέσουν οι απολυταρχικές κυβερνήσεις, θα φτάσει η σειρά της πάλης μεταξύ των αστών και των προλετάριων. Από αυτή την ημέρα η κομματική πολιτική των κομμουνιστών θα είναι και εδώ ίδια με αυτή στις χώρες όπου η αστική τάξη ήδη κυριαρχεί.
* Το εισαγωγικό σημείωμα γράφτηκε από τη Συντακτική Επιτροπή της ρωσικής έκδοσης «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος - 160 χρόνια μετά», εκδόσεις «Κοινωνικοπολιτική σκέψη», Μόσχα, 2007.
1. Εδώ ο Ενγκελς, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα καθήκοντα του προγραμματικού ντοκουμέντου του κομμουνιστικού κόμματος, ορίζει τον κομμουνισμό ως «διδασκαλία για τις συνθήκες απελευθέρωσης του προλεταριάτου». Στη «Γερμανική Ιδεολογία», υπογραμμίζοντας τον αντιουτοπικό χαρακτήρα του επιστημονικού κομμουνισμού, οι συγγραφείς έδωσαν και άλλον ορισμό: «Ο κομμουνισμός για μας δεν είναι κατάσταση που πρέπει να εγκαθιδρυθεί, δεν είναι ιδανικό με το οποίο πρέπει να συμμορφωθεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση, που εξολοθρεύει την τωρινή κατάσταση» (Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Απαντα», ρωσική έκδοση, τ. 3, σ. 34. Αυτό το μέρος στο χειρόγραφο έχει γραφτεί από το Μαρξ). Στο ίδιο έργο οι συγγραφείς υπογραμμίζουν ότι «ο κομμουνισμός είναι σε ύψιστο βαθμό πρακτική κίνηση που επιδιώκει πρακτικούς σκοπούς με τη βοήθεια πρακτικών μέσων» (στο ίδιο, σ. 203). Στην Εισαγωγή της αγγλικής έκδοσης του 1888 ο Ενγκελς μιλάει για τον κομμουνισμό ως κίνημα της εργατικής τάξης. Συνάμα, ο Μαρξ και ο Ενγκελς, βέβαια, ονόμαζαν κομμουνισμό και τη μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία: Ο Μαρξ στα «Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα» ταυτίζει τον κομμουνισμό με την κατάργηση (άρση) της ατομικής ιδιοκτησίας. Σε γνωστό σημείο της «Γερμανικής ιδεολογίας»: «κάθε διεύρυνση της επικοινωνίας θα παραμέριζε τον τοπικό κομμουνισμό» (ό.π., τ.3 σ. 34, επίσης γραμμένο από το Μαρξ τμήμα). Ανάλογα και στο «Η αθλιότητα της φιλοσοφίας», όπου γίνεται λόγος για το πέρασμα στον κομμουνισμό (ό.π., τ. 4, σ. 106. Παρέμβαση του Μαρξ). Με την ίδια σημασία χρησιμοποιεί ο Ενγκελς αυτό τον όρο και παρακάτω στις «Αρχές Κομμουνισμού», στην απάντηση στην 24η ερώτηση, όπου μιλάει για τα μεταβατικά μέτρα «που οδηγούν στον κομμουνισμό». Ετσι, τον όρο «κομμουνισμός» οι Μαρξ και Ενγκελς τον χρησιμοποιούσαν υπό διαφορετικές έννοιες: όπως διδασκαλία, κίνηση, μελλοντική κοινωνία (στην «Κριτική του προγράμματος της Γκότα»: «κομμουνιστική κοινωνία»).
2. Παρακάτω στο χειρόγραφο υπάρχει κενό, προοριζόμενο για απάντηση στην 9η Ερώτηση. Η απάντηση αυτή είχε δοθεί στο «Σχέδιο του Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης».
3. Αυτή η φράση αναπαράγει σχεδόν κατά λέξη το αντίστοιχο τμήμα των Μαρξ και Ενγκελς στη «Γερμανική Ιδεολογία», όπου γίνεται λόγος για μετατροπή της Ιστορίας, στο στάδιο της ανάπτυξης της αστικής κοινωνίας, σε πραγματικά Παγκόσμια Ιστορία: «Ετσι, π.χ. εάν στην Αγγλία εφευρίσκεται μηχάνημα που στερεί το ψωμί από αμέτρητους εργαζόμενους στην Ινδία και την Κίνα και ανατρέπει όλη τη μορφή ύπαρξης αυτών των κρατών, τότε αυτή η εφεύρεση γίνεται παγκόσμιο ιστορικό γεγονός…» (Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Απαντα», ρωσική έκδοση, τ.3, σελ. 45).
4. Η απάντηση του Ενγκελς βασίζεται στην επεξεργασμένη εκείνη την περίοδο στη «Γερμανική Ιδεολογία» υλιστική αντίληψη της Ιστορίας. Αλλά σε αντίθεση με πολλούς ουτοπιστές, τον ιστορικό χαρακτήρα της ατομικής ιδιοκτησίας οι θεμελιωτές του μαρξισμού, ως διαλεκτικοί, τον καταλάβαιναν και πριν. Ετσι, στα «Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα» έγραφε ο Μαρξ το καλοκαίρι του 1844: «…η ανθρώπινη ζωή είχε ανάγκη για την ύπαρξή της την ατομική ιδιοκτησία … τώρα χρειάζεται την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας» (Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Απαντα», ρωσική έκδοση, τ. 42, σελ. 144).
5. Σε αντίθεση με πολλούς ουτοπιστές, οι Μαρξ και Ενγκελς, ως διαλεκτικοί, καταλάβαιναν ότι η επικείμενη αναμόρφωση των σχέσεων ιδιοκτησίας είναι μια μακρόχρονη και σύνθετη ιστορική διαδικασία. Ακόμη και στα ίδια τα «Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα» ο Μαρξ έγραφε: «Για την εξολόθρευση της ιδέας της ατομικής ιδιοκτησίας αρκεί η ιδέα του κομμουνισμού. Για την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στην πραγματικότητα χρειάζεται πραγματική κομμουνιστική δράση. Η Ιστορία θα φέρει μαζί της αυτή την κομμουνιστική δράση και εκείνο το κίνημα, που με τη σκέψη γνωρίσαμε ως το κίνημα που αίρει τον ίδιο του τον εαυτό, θα εκτελέσει στην πράξη μια λίαν δύσκολη και μακροχρόνια διαδικασία» (Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Απαντα», ρωσική έκδοση, τ. 42, σελ. 136).
6. Την ιδέα των «βιομηχανικών στρατών», ως συγκεκριμένης μορφής οργάνωσης της εργασίας στη μελλοντική κοινωνία, είχαν οι ουτοπιστές. Ο Ενγκελς δανείζεται αυτή την έννοια σε σχέση με τις ανάγκες των εποχικών δουλειών στη γεωργία. Στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος» (σε ανάλογο σημείο του κεφαλαίου ΙΙ) αυτή η ιδέα επαναλαμβάνεται. Συνάμα, στο κεφάλαιο Ι, η συγκέντρωση των εργατών στις μεγάλες βιομηχανικές επιχειρήσεις στον καπιταλισμό εξομοιώνεται με πραγματικούς βιομηχανικούς στρατούς. Περί «στρατούς εργατών» γίνεται λόγος και στα συνταγμένα από τους Μαρξ και Ενγκελς, στο τέλος του Μαρτίου του 1848, «Αιτήματα του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Γερμανία». Στα επόμενα έργα των Μαρξ και Ενγκελς αυτή η έννοια δε χρησιμοποιείται σε σχέση με τη μελλοντική κοινωνία. Αλλά μετά από πολλά χρόνια, σε γράμμα του προς το Ρούντολφ Μέιερ, στις 19 Ιουλίου 1893, ο Ενγκελς ξαναθίγει ανάλογο θέμα σε σχέση με το ζήτημα του καταμερισμού εργασίας και της υπαρκτής διαφοράς μεταξύ πόλης και χωριού. Η ορθολογιστική οργάνωση της αγροτικής οικονομίας, γράφει, θα οδηγήσει στον περιορισμό του εργάσιμου χρόνου, μα ο εποχιακός χαρακτήρας της αγροτικής εργασίας απαιτεί επιπλέον εργατική δύναμη την καλοκαιρινή περίοδο. «Μεγάλες μάζες ανθρώπων θα τεμπελιάζουν για πολύ καιρό, αν δεν τις απασχολήσουμε στη βιομηχανία. Και οι βιομηχανικοί μας εργάτες, επίσης, θα μαραζώσουν σωματικά, εάν δεν τους δοθεί η δυνατότητα να δουλεύουν στον καθαρό αέρα και ιδιαίτερα στην αγροτική οικονομία. Εστω και αν υποθέσουμε ότι η τωρινή γενιά των ενηλίκων δεν κάνει γι’ αυτό. Τη νεολαία όμως μπορούμε να τη διδάξουμε. Εάν κάμποσα χρόνια σερί, το καλοκαίρι, όταν υπάρχει δουλειά, οι νέοι και οι νέες πηγαίνουν στο χωριό, θα πρέπει άραγε να αποστηθίζουν πολλά εξάμηνα για να πάρουν τον επιστημονικό βαθμό του ζευγά, του θεριστή και ούτω καθεξής;» (Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Απαντα», ρωσική έκδοση, τ. 39, σελ. 88-89).
7. Οπως φαίνεται από την παρακάτω ανάπτυξη του θέματος, εννοείται η πρόσδεση σε κάποιο επάγγελμα και όχι η διαφοροποίηση των διαφόρων ειδών δραστηριότητας.
8. Στο χειρόγραφο αντί για απάντηση στην 22η, όπως και στην επόμενη, την 23η ερώτηση ο Ενγκελς έγραψε «Παραμένει», εννοώντας τις αντίστοιχες απαντήσεις στην 21η και 22η ερώτηση στο «Σχέδιο του Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης»(Σημείωση Συντακτικής Επιτροπής της ρωσικής έκδοσης).
9. Στο χειρόγραφο υπάρχει κενό. Εννοείται η 18η ερώτηση (Σημείωση Συντακτικής Επιτροπής της ρωσικής έκδοσης).
της Αγγελικής Καρδαρά.
Σεξουαλικά εγκλήματα με δράστριες γυναίκες δεν αποτελούν ένα «πρωτοφανές» φαινόμενο, ούτε σε διεθνές ούτε σε εθνικό επίπεδο, παρά τη στερεοτυπική εικόνα για τον ρόλο της γυναίκας που μας κάνει να αισθανόμαστε ακόμα και αμήχανα όταν αποκαλύπτεται στο ΜΜΕ μία υπόθεση σεξουαλικού εγκλήματος με τη δράστρια γυναίκα.
Ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε ότι διαχρονικά η έρευνα, όχι μόνο για τα σεξουαλικά εγκλήματα αλλά και γενικότερα για τη διερεύνηση του εγκληματικού φαινομένου, έχει εστιάσει περισσότερο στις άντρες εγκληματίες. Τα πράγματα βέβαια στις σύγχρονες κοινωνίες φαίνεται ότι αλλάζουν, το έγκλημα όπως έχουν επισημάνει οι πλέον έγκριτοι επιστήμονες και στη χώρα μας αποκτά ένα πιο σκληρό «πρόσωπο», η έρευνα στη σύγχρονη εποχή πρέπει να προσπαθήσει να φωτίσει και άλλες πτυχές του εγκληματικού φαινομένου και ο Οι σύγχρονοι ερευνητές να προχωρήσουν σε καινοτόμες και πρωτοπόρες έρευνες που θα δώσουν τη δυνατότητα να εμβαθύνουμε σε σκοτεινά σημεία, που μέχρι σήμερα δεν έχουν φωτιστεί επαρκώς και να ενημερωθούν για πυχές και διαστάσεις του εγκληματικού φαινομένου, για τις οποίες υπάρχει ελλιπής ενημέρωση.
Ένα δεύτερο πολύ σημαντικό στοιχείο για τα σεξουαλικά εγκλήματα με τις δράστριες γυναίκες, που είναι σκόπιμο να αναφέρουμε, αφορά το γεγονός ότι υποθέσεις -και στη χώρα μας- φτάνουν μέν στα δικηγορικά γραφεία αλλά τελικά για διάφορους λόγους δεν καταγγέλλονται στις αρχές, δεν φτάνουν ποτέ στις αρχές. δικαστικές αίθουσες για να εκδικαστούν.
Αυτή η πραγματικότητα συνιστά μία σοβαρή πτυχή του θέματος που πρέπει να μας προβληματίσει περαιτέρω και να διερευνήσει το «γιατί», ειδικά σε μία εποχή όπου πλέον ζητείται να ενθαρρυνθούν τα θύματα να καταγγείλουν το έγκλημα και να «σπάσουν» τις σιωπές, οι οποίες βασανίζουν ψυχικά το θύμα, με ενδεχόμενες δυσμενείς καταστάσεις σε πολλούς τομείς της ζωής και της δράσης του. Εξίσου σημαντικό να ενθαρρυνθούν πρόσωπα που γνωρίζουν να καταγγείλουν το έγκλημα για να προστατεύσουν το θύμα, γιατί σίγουρα η συγκάλυψη ακόμα και για χρόνια αυτών των αποτρόπαιων εγκλημάτων, από πρόσωπα που έχουν γνώση για αυτά, δεν βοηθά στην πρόληψη και την αποτροπή αναλογιών εγκλημάτων.
Επομένως, αδυνατούμε να έχουμε ερευνητικά την πλήρη εικόνα του φαινομένου, το οποίο αναμφίβολα απαιτεί μεγαλύτερη διερεύνηση.
Στο παρόν άρθρο θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε σεξουαλικά εγκλήματα με δράστριες γυναίκες και θύματα κυρίως ανήλικα άτομα.
Γυναίκες δράστριες αυτής της ειδεχθούς μορφής εγκληματικότητας, σχηματικά να αναφέρουμε, ότι μπορεί να κακοποιήσουν σεξουαλικά τα δικά τους παιδιά ή τα παιδιά άλλων οικογενειών, με τις οποίες έχουν μία γνώση είτε σε φιλικό-κοινωνικό επίπεδο, είτε σε επαγγελματικό επίπεδο (κυρίως εκπαιδευτικοί και φροντιστές ανηλίκων. ). Μπορούν να δρουν μόνες τους ή με συνεργό (partners in crime). Ο συνεργός τους, ο οποίος μπορεί να τις εξαναγκάζει σε κάποιες υποθέσεις να έχουν συμμετοχή στο έγκλημα (αν υπάρχει εξαναγκασμός ή όχι ασφαλώς πρέπει σε κάθε υπόθεση να διερευνάται), συνήθως είναι ο σύζυγος/ σύντροφος ή/ και τρίτα πρόσωπα. Τέτοιες υποθέσεις έχουν συχνά απασχολήσει και τα ΜΜΕ στη χώρα μας και έχουν αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής διερεύνησής μας.
Μελέτες που εκπονούνται πιο πρόσφατα ρίχνουν περισσότερο φως σε σεξουαλικά εγκλήματα τα οποία διαπράττονται από γυναίκες, επισημαίνοντας ότι η αποκάλυψη αυτών των εγκλημάτων με δράστριες γυναίκες παρουσιάζει αύξηση (Deering & Mellor, 2011). Ενώ οι γυναίκες δράστριες εξακολουθούν να αποτελούν ένα πολύ μικρότερο ποσοστό σε σύγκριση με τους άνδρες και αυτό επίσης είναι ένα σημείο που πρέπει να υπογραμμιστεί, εκτιμάται όμως ότι είναι υπεύθυνες για το 4-5% των σεξουαλικών αδικημάτων (Cortoni, Hanson, & Coache, 2010 ). Παραμένει, ωστόσο, μέχρι σήμερα «σκοτεινός» ο αριθμός των γυναικών δραστριών σεξουαλικών εγκλημάτων. Σκόπιμο να σημειωθεί ότι μια πολύ σημαντική φιλανθρωπική οργάνωση του Ηνωμένου Βασιλείου για παιδιά ανέφερε ότι τα παιδιά που τους αποκάλυψαν ότι είχαν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση ανέφεραν ως κύρια δράστη γυναίκα στο 36% των υποθέσεων που αναφέρθηκαν από αγόρια και στο 6% των υποθέσεων που αναφέρθηκαν από κορίτσια. (17% των συνολικά αναφερόμενων περιπτώσεων· ChildLine, 2009) [1] .
Σύμφωνα με την έρευνα των Franca Cortoni , Kelly M. Babchishin και Clémence Rat ,
(«The Proportion of Sexual Offenders Who Are Female Is Higher Than Thought: A Meta-Analysis»), οι γυναίκες αδιαμφισβήτητα διαπράττουν σεξουαλικά αδικήματα, αλλά το ποσοστό των σεξουαλικών εγκλημάτων που είναι γυναίκες υπόκεινται σε συζητήσεις. Με βάση 17 δείγματα από 12 χώρες που αποτέλεσαν αντικείμενο διερεύνησης τους προχώρησαν σε μία μετα-ανάλυση, σύμφωνα με την οποία διαπιστώθηκε ότι ένα μικρό ποσοστό των σεξουαλικών εγκλημάτων που καταγγέλθηκαν στην αστυνομία διαπράττονται από γυναίκες (σταθερό αποτέλεσμα, μετα-αναλυτικός μέσος όρος = 2, 2%). Αντίθετα, όμως, οι έρευνες θυματοποίησης έδειξαν επιβολή των γυναικών σεξουαλικών εγκληματιών που ήταν έξι φορές υψηλότερα από τα επίσημα στοιχεία παραβάτες (adult offenders), με περίπου 2 ποσοστιαίες μονάδες περισσότερες νεαρές (juvenile) δράστριες σεξουαλικών εγκλημάτων σε σχέση με τις ενήλικες (adult) δράστριες σεξουαλικών εγκλημάτων.
Ένα ακόμη πολύ σημαντικό ερευνητικό τους εύρημα, στο οποίο αξίζει να δώσουμε προσοχή, είναι ότι οι άνδρες ήταν πολύ πιο πιθανό να αναφέρουν τις έρευνες αυτό-ομολογούμενης θυματοποίησης ότι έχουν θυματοποιηθεί από γυναίκες δράστριες σεξουαλικών εγκλημάτων σε σύγκριση με τις γυναίκες (40% έναντι 4%). Συνοπτικά η εν λόγω μελέτη παρέχει μία ισχυρή εκτίμηση της επικράτησης της σεξουαλικής κακοποίησης από γυναίκες, χρησιμοποιώντας ένα μεγάλο δείγμα σεξουαλικών αδικημάτων σε διάφορες χώρες [2] .
Καταγράφονται, ωστόσο, από τις έρευνες σε διεθνές επίπεδο σημαντικών διαφοροποιήσεων μεταξύ αντρών-γυναικών σεξουαλικών εγκληματικών. Ειδικότερα, σε αντίθεση με τους άνδρες σεξουαλικούς εγκληματίες, οι γυναίκες είναι λιγότερο πιθανό να υποτροπιάσουν (Freeman & Sandler, 2008), που συνιστά ένα εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο για την κοινωνική επανένταξη/ ενσωμάτωση αυτών των γυναικών. Σε σύγκριση με τους άνδρες, οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να κακοποιούν σεξουαλικά μαζί με άλλο άτομο/ με συνεργό, όπως τον σύζυγο/ σύντροφο ή/ και τρίτα πρόσωπα. Οι γυναίκες που εξαναγκάζονται από άλλο πρόσωπο σε σεξουαλικά εγκλήματα μπορούν να κινούνται από φόβο και εξάρτηση από τον δράστη (Matthews, Mathews, & Speltz, 1991) και τείνουν να αναφέρουν σεξουαλική και σωματική κακοποίηση κατά τη δική τους παιδική ηλικία. Οι γυναίκες που κακοποιούν σεξουαλικά μόνες τους, χωρίς να έχουν συνεργό στο έγκλημα, διαφοροποιούνται με βάση την ηλικία του θύματος και τα κίνητρα εγκληματικής τους δράσης (Nathan & Ward, 2002).
Συνοψίζοντας, μελέτες σκιαγραφούν το προφίλ της γυναίκας δράστριας σεξουαλικών εγκλημάτων ως εξής: Είναι κυρίως νέες σε ηλικία (έως 36 ετών), φίλοι ή συγγενείς του θύματος, (ή ακόμα να συμπληρώσω εδώ μπορεί να βρίσκονται σε θέση ισχύος ως προς το θύμα, π. χ. εκπαιδευτικοί και αντίστοιχα και με ενήλικα θύματα μπορεί η γυναίκα δράστρια να έχει μία σχέση εξουσίας με το θύμα της διασφαλίζοντας έτσι τη σιωπή του), και, σε σύγκριση με τους άντρες, μπορεί να χρησιμοποιήσει περισσότερη πειθώ και ψυχολογικό εξαναγκασμό, ενώ όπως φαίνεται κατηγορούνται. σε μικρότερο βαθμό (για όλους, ασφαλώς, τους προαναφερθέντες λόγους) σε σχέση με τους άντρες.
Ωστόσο, οι ψυχολογικές συνέπειες για το θύμα μπορεί να είναι πιο σοβαρές [3] και αυτή είναι μία εξαιρετικά κρίσιμη πτυχή του φαινομένου που πρέπει να λαμβάνεται υπ' όψιν και να υπάρξει εκτενέστερη ενημέρωση, προκειμένου να αφυπνιστούν και να ευαισθητοποιηθούν περισσότεροι γονείς και εκπαιδευτικοί για να προλάβουν ή έγκαιρα να σταματήσουν το έγκλημα.
Μία τυπολογία, που φαίνεται να απασχολεί περισσότερο και τα ΜΜΕ, αφορά την εκπαιδευτική ή τη γυναίκα που φροντίζει ανήλικα και διαπράττει σεξουαλικό έγκλημα. Σε αυτή την τυπολογία περιλαμβάνονται οι γυναίκες που κακοποιούν σεξουαλικά αγόρια, εφηβικής κυρίως ηλικίας, στο πλαίσιο μίας σχέσης γνωριμίας ή θέσης εμπιστοσύνης, (Nathan & Ward, 2002). π.χ. η δασκάλα που παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα στο παιδί ή το προσέχει. Αυτές οι γυναίκες μάλιστα είναι λιγότερο πιθανό να αναφέρουν ότι έχουν κακοποιηθεί στην παιδική τους ηλικία. Αντίθετα, η συμπεριφορά τους φαίνεται πως είναι απόρροια μιας δυσλειτουργικής ενήλικης σχέσης και συναισθηματικών τους ελλειμμάτων, όπως και αδυναμία συναισθηματικής τους σύνδεσης. Όσον αφορά τις γυναίκες που κακοποιούν σεξουαλικά πολύ μικρά παιδιά, προεφηβικής ηλικίας, έχει αποδειχθεί ότι εμφανίζουν σημαντικές ψυχοπαθολογίες (Matthews, Mathews, & Speltez, 1991) και είναι πιο πιθανό σε σχέση με γυναίκες που έχουν διαπράξει άλλες μορφές εγκλημάτων να εμφανίζουν συμπτώματα μετατραυματικού στρες, διαταραχή και κατάθλιψη. Αυτές οι γυναίκες μάλιστα αναφέρουν εκτεταμένη σωματική και σεξουαλική κακοποίηση από φροντιστές. [4]
Συνοψίζοντας, το θέμα είναι πολύ σοβαρό. Όπως διαπιστώνουμε από τα παραπάνω, υπάρχουν ακόμη πολλές πτυχές που πρέπει να μελετηθούν σε βάθος από την έρευνα και παράλληλα τα ΜΜΕ να εμβαθύνουν και να ενημερώσουν με τρόπο ολοκληρωμένο το κοινό, ώστε ακόμα και να προλάβουμε το έγκλημα.
Οι δικές μου επισημάνσεις, ολοκληρώνοντας το παρόν άρθρο, είναι οι εξής:
Η περαιτέρω διερεύνηση κρίνεται αναγκαία, ειδικά στη σύγχρονη κοινωνία με τους ισχυρούς κλυδωνισμούς που υφίσταται σε όλες τις θεμελιώδεις δομές της.
Ενδεικτικά Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
Cortoni, F. (2018) Γυναίκες που κάνουν σεξουαλική κακοποίηση Αξιολόγηση, Θεραπεία & Διαχείριση . Brandon Vermont: Safer Society Press.
Gannon, TA Cortoni, F. (2010) Γυναίκες σεξουαλικοί παραβάτες: Θεωρία, αξιολόγηση και θεραπεία . ΗΒ: Wiley-Blackwell.
Hislop, J. F (2001) Γυναίκες σεξουαλικοί παραβάτες: Τι πρέπει να γνωρίζουν οι θεραπευτές, οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου και οι υπηρεσίες προστασίας παιδιών . Ravensdale, WA: Issues Press.
[1] Clements, H. Survivors of Female Perpetrated Sexual Abuse και οι εμπειρίες τους από την αποκάλυψη . Διατριβή που υποβλήθηκε σε μερική εκπλήρωση των απαιτήσεων του Πανεπιστημίου του Λίνκολν για το πτυχίο Διδάκτωρ Κλινικής Ψυχολογίας 2013. Βλ. σχετικά Διατριβή (core.ac.uk)
Η διαδικτυακή πηγή ανακτήθηκε στις 6-2-2021.
[2] Cortoni , F. Babchishin , KM Rat, C. «The Proportion of Sexual Offenders Who Are Female Is Higher Than Thought: A Meta-Analysis» στο Criminal Justice and Behavior Criminal Justice and Behavior: SAGE Journals (sagepub.com) Πρώτη Δημοσίευση: 15-7-2016. https://doi.org/10.1177/0093854816658923
Η διαδικτυακή πηγή ανακτήθηκε στις 6-2-2021.
Τόμος 34, Τεύχος 2 , Μάρτιος–Απρίλιος 2011, Σελίδες 122-126 https://doi.org/10.1016/j.ijlp.2011.02.006
Η διαδικτυακή πηγή ανακτήθηκε στις 6-2-2021.
[4] Simons , DA «Adult Sex Offender Typologies» στο SOMAPI RESEARCH τον Ιούλιο του 2015. URL: SOMAPI Research Brief (ojp.gov) Η διαδικτυακή πηγή ανακτήθηκε στις 6-2-2021.
Φωτογραφία ανάρτησης: καρέ από την εναρκτήρια σκηνή της ταινίας Matador του Pedro Almodovar.
