Η νόσος των δυτών και ο Χορός του Μηχανικού* των Καλύμνιων σφουγγαράδων Η διακοπή παροχής αέρα και γι αυτό αναγκαστικά γρήγορη ανάδυση είτε η μακρόχρονη παραμονή σε μεγάλα βάθη, μπορεί να προκαλέσει τη "νόσο των δυτών" που πρόσβαλε πάρα πολλούς σφουγγαράδες των ασχολούμενων με σπογγαλιεία νησιών Καλύμνου, Σύμης, Αίγινας, Κάσου, Καρπάθου. Συγκλονιστικός στην τραγικότητά του είναι και ο "Χορός του Μηχανικού" που χορεύεται αποκλειστικά από άνδρες της Καλύμνου. Η "νόσος των δυτών" Οι αυτόνομες καταδύσεις στο βυθό της θάλασσας πραγματοποιούνται παλιότερα με σκάφανδρο και παροχή αέρα με μηχάνημα από το καϊκι, μετά με τη βοήθεια φιαλών αερίου και αναπνευστικών συσκευών για επαγγελματικούς λόγους, όπως αλιεία, αρχαιολογία, ανάσυρση ναυαγίων, θαλάσσια έρευνα, κ.ά. όσο και για ερασιτεχνικούς λόγους αναψυχής, όπως αλιεία, φωτογράφιση, κ.ά. Ο σημαντικότερος φόβος των δυτών είναι η διακοπή της παροχής οξυγόνου που θα τους αναγκάσει να ανέβουν γρήγορα στην επιφάνεια με κίνδυνο να προσβληθούν από τη λεγόμενη "νόσο των δυτών". Το βασικό της σύμπτωμα είναι η παροδική αλλά πολλές φορές και μόνιμη κύρτωση - αγκύλωση των αρθρώσεων και παράλυση. Αλλά τι προκαλεί αυτή την επώδυνη ασθένεια; Συνήθως οι φιάλες αερίου των δυτών περιέχουν πεπιεσμένο αέρα, δηλαδή μίγμα 20% οξυγόνου και 80% αζώτου, τον οποίο και αναπνέουν οι δύτες. Κατά την κατάδυση η πίεση αυξάνεται ραγδαία. Ενώ στην επιφάνεια του νερού η πίεση είναι μια ατμόσφαιρα σε βάθος 50 μέτρων είναι περίπου πέντε φορές περισσότερη. Σε αυτές τις πιέσεις η διαλυτότητα του αζώτου στο αίμα αυξάνεται δραματικά. Η διαλυτότητα του οξυγόνου αυξάνεται επίσης αλλά δεν είναι πολύ σημαντική. Αν ο δύτης ανέβει γρήγορα στην επιφάνεια η πίεση μειώνεται γρήγορα. Έτσι μειώνεται απότομα η διαλυτότητα του αζώτου, εκλύεται αέριο άζωτο από το αίμα και σχηματίζονται στο αίμα φυσαλίδες αζώτου. Αυτές παρεμποδίζουν την κυκλοφορία του αίματος και τη λειτουργία των νεύρων με αποτέλεσμα την κύρτωση των αρθρώσεων, την παράλυση, αλλά ακόμα και το θάνατο. Για να μειωθεί το πρόβλημα οι δύτες που καταδύονται σε μεγάλα βάθη χρησιμοποιούν φιάλες που περιέχουν μίγμα ηλίου και οξυγόνου, καθώς το ήλιο είναι αδρανές, όπως το άζωτο, αλλά έχει μικρότερη διαλυτότητα στο αίμα. Επίσης, κατά την ανάδυσή τους ακολουθούν μια διαδικασία αποσυμπίεσης, όπου σταματάνε σε συγκεκριμένα βάθη ώστε η έκλυση του αερίου από το αίμα να γίνεται ομαλά χωρίς σχηματισμό φυσαλίδων. Τέλος, σε περίπτωση προσβολής από τη νόσο των δυτών, ο ασθενής μεταφέρεται σε θάλαμο αποσυμπίεσης, όπου αρχικά αυξάνεται η πίεση για να επαναδιαλυθούν οι φυσαλίδες αζώτου και στη συνέχεια μειώνεται σταδιακά ώστε το διαλυμένο στο αίμα άζωτο να αποβληθεί χωρίς σχηματισμό φυσαλίδων. Οι σφουγγαράδες της Καλύμνου Aν θέλετε να συναντήσετε πραγματικούς επαγγελματίες δύτες με εμπειρία και την ιστορία τους μπλεγμένη με τους μύθους και την πραγματικότητα να χάνεται στα βάθη του χρόνου, δεν έχετε παρά να πάτε στη Κάλυμνο, τη μητρόπολη των Ελλήνων βουτηχτάδων και σφουγγαράδων. Όλα βέβαια τα Δωδεκάνησα έχουν παγκόσμια φήμη σαν τόπος των καλύτερων στον κόσμο δυτών και σφουγγαράδων. Αλλά η Κάρπαθος, η Κάσος, η Νίσυρος, η Σύμη, η Χάλκη και προπαντός η Κάλυμνος ήταν τα κύρια φυτώρια των βουτηχτάδων, η δραστηριότητά των οποίων απλώνονταν σ' όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Κάθε χρόνο 40 έως 50 περίπου συγκροτήματα αλιευτικών καϊκιών, με πληρώματα που έφθαναν τους 800 έως 1.000 ναυτικούς, ξεκινούσαν από τα νησιά αυτά και ιδίως από την Κάλυμνο, και κατευθύνονταν προς τις ακτές της Αφρικής, ιδίως της Τύνιδας και της Λιβύης. Οι Έλληνες σφουγγαράδες έχουν μεταφέρει την τέχνη τους ακόμη και στην Αμερική, στον Κόλπο του Μεξικού. Στην Φλόριντα των Ηνωμένων Πολιτειών έχουν ιδρύσει την πόλη Tarpon Springs, στην οποίαν κατοικούν κυρίως Καλύμνιοι και άλλοι Δωδεκανήσιοι Ελληνοαμερικανοί και συνεχίζουν την Αιγιοπελαγίτικη παράδοση των δεξιοτεχνών βουτηχτάδων. Μέχρι το 1860 οι δύτες των Δωδεκανήσων καταδύονταν "γυμνοί", δηλαδή χωρίς να φορούν ειδικό προστατευτικό σκάφανδρο και μάθαιναν την τέχνη τους με τρόπο εμπειρικό. Αργότερα χρησιμοποιούσαν σκάφανδρο και ανέπνεαν αέρα που διοχετεύονταν με αντλία από το καΐκι. Τη χρήση του σκάφανδρου όμως την πλήρωσαν ακριβά. Σήμερα χρησιμοποιούν ειδικά σκάφανδρα και άλλες σύγχρονες συσκευές, ενώ παράλληλα εκπαιδεύονται στη μοναδική στην Ελλάδα Κρατική Σχολή Δυτών της Καλύμνου. Το σκάφανδρο και ο χορός του μηχανικού Η ενασχόληση των Καλύμνιων με τις καταδύσεις και το σφουγγάρι είχε πάντα τραγικές απώλειες από τη "νόσο των δυτών". Στο σκάφανδρο δεν ανέπνεαν μίγμα ηλίου και οξυγόνου (sic), δεν γνώριζαν τη διαδικασία αποσυμπίεσης, ούτε είχαν θαλάμους αποσυμπίεσης. Από το 1866 έως το 1915, μόνο στα νησιά του Αιγαίου καταγράφηκαν 10.000 θάνατοι και 20.000 παραλύσεις με τα περισσότερα θύματα στην Κάλυμνο. Το θέαμα των μαυροντυμένων μητέρων, αδελφών και συζύγων και των σερνάμενων παλικαριών και πατεράδων ήταν συγκλονιστικό. Συγκλονιστικός στην τραγικότητά του είναι και ο χορός του μηχανικού που χορεύεται αποκλειστικά από άνδρες της Καλύμνου. Ο πρώτος του χορού, ο μηχανικός (βουτηχτής, σφουγγαράς) με μερική παράλυση και μπαστούνι προσπαθεί με τη βοήθεια των συντρόφων του να ακολουθήσει τα βήματα του χορού, της μουσικής και της μεγάλης του καρδιάς. Ο χορός με τα βήματά του καταγράφει την τραγωδία που έπληξε τους σφουγγαράδες, αμέσως μετά την "ανακάλυψη" του σκάφανδρου, το 1860. Ο πρώτος του χορού, ο μηχανικός, με μερική παράλυση και μπαστούνι. Ακόμη και σήμερα, μέσα από τους θρύλους και τις παραδόσεις, τις αρχαίες και τις σημερινές, αναδύεται η καθημερινή θαλασσοδαρμένη μορφή του Καλύμνιου σφουγγαρά στηριγμένου σ' ένα μπαστούνι να περπατά πεισματικά ενάντια στην αρρώστια και στο χρόνο αλλά μαζί με την ιστορία. *Γλωσσάρι:
Μηχανικός = ο δύτης που βουτά με σκάφαντρο.
Πιασμένος = ο δύτης που έπαθε ημιπαράλυση.
Σκασμένοι = αυτοί που έπαθαν ασφυξία και έσκασαν.
Ματζόρος = πολύ καλός με πολλές ικανότητες.
