Λαϊκός Πολιτισμός και θρυλοποιημένα ιστορικά γεγονότα.

Το παρακάτω ηλικίας άνω των 360 ετών ριζίτικο, αφηγείται τον κατά λαϊκή φαντασία-θρύλο ότι αφορμή της εκστρατείας κατάκτησης της υπό κατοχή των Ενετών τότε Κρήτης ήταν η προτροπή της απαχθείσας σε επιδρομή εισβολέων Τούρκων το 1646 στο Ρέθυμνο Ευμενίας, κόρης του παπά-Βεργίτση η οποία έμελλε να γίνει μετά σύζυγος του σουλτάνου Μεχμέτ Δ΄ και μητέρα του σουλτάνου Μουσταφά Β,΄

ο οποίος διέταξε την εκστρατεία άλωσης της Κρήτης απ΄τους Ενετούς 1645-1669. Βέβαια ουτε χρονολογικά ευσταθεία αφού η Ευμενία απήχθη ένα χρονο μετά την έναρξη της εκστρατείας.

Η πραγματική αφορμή ήταν η αιχμαλωσία από Γενοβέζους πειρατές τουρκικού πλοίου στην Μάλτα που μετέφερε και μια από τις συζύγους κι έναν γιο του σουλτάνου, το οποίο πλοίο, καταδιωκόμενο μετά από τουρκικά κατέφυγε στην ενετοκρατούμενη Κρήτη και οι Ενετοί το απέκρυψαν...

-Αιτία υπήρχε ανέκαθεν, ήταν προφανώς η στρατηγική θέση της Κρήτης-αιτία διαρκών πολιορκιών ηρωικών αντιστάσεων και τελικών κατακτήσεών της, από Ρωμαίους, Ενετούς, Οθωμανούς, μετά την από τον 1ο αι. μΧ παρακμή όλης της Ελλάδας...

Τραγουδιέται με τον σκοπό (23ης ομάδας, ριζίτικων, βλ. εξαίρετο βιβλίο για τα Ριζίτικα του Σταμάτη Αποστολάκη) όπως τα "Κάλεμα κάνει ο Κωσταντής, το γάμο του να κάμει" και "Πουλάκιν εκηλάηδησε στου Γαλατά τον πύργο".

"Βασιλοπούλα κάθεντον εισέ ψηλό πελάτι*,

τση Κρήτης εθυμήθηκε, πως ήτον του κυρού τση.

Εννιά πασάδες έκραξε κι εκουσουλάριζέν* τσι:

"Πασάδες κι αν την πάρετε την ξακουσμένη Κρήτη,

να σάς-ε ντύσω ολόχρουσα κι ολομαλαματένια,

τσι γούνες απού βάνετε, χρουσές να σας τσι κάμω". "

*πελάτι=παλάτι, εκουσουλάριζέν τσι=τους προέτρεπε

Ελαιογραφία Γκιουλμούς Μετουλλάχ Σουλτάν (πρώην Ευμενίας Βεργίτση)

Σαχζαντέ Μουσταφά Β’

«Μιαν Κυριακήν και μιαν αυγή, μιαν εορτή μεγάλη

Επήραν του παπα-Βοριά, τες τρεις του θυγατέρες.
Στην Κρήτη σκλαβωθήκανε, με τα καράβια φεύγουν
Κ η μάνα, κύρης κ΄ εδικοί, κλαίνε και δεν αρνεύγουν.
Την πρώτη, την καλύτερη, την άσπρη περιστέρα
 Με τσ’ αδερφήδες της τσι δυό, στην Πόλιν τες εφέρα.
Δέκα πασάδες τες λαλούν και δέκα βεζιράδες
Και δεκοχτώ ρείζηδες του βασιλιά τες πήγαν.
Την μιαν επήρεν ο πασάς, την άλλην ο βεζίρης,
Και την ολοκαλύτερη, ο βασιλιάς την πήρε.
Κι όντες την ανεβάζανε στου βασιλιά τες σκάλες,
ετρέχανε τα μάτια της, ωσάν τσι κουτσουνάρες.
Στρέφετ’ ομπρός, κι οπίσω της να δη ‘πο τους δικούς της,
Κιανένα δεν εγνώρισε, μόνο τον αδερφό της!
«-Αμ΄ αδερφέ μου στο καλό, και στην καλή την ώρα,
Οπού να ραιν΄ η στράτα σου, τριαντάφυλλα και ρόδα!
Χαιρέτα μου τη μάνα μου, προσκύνα μου τον κύρη
Και πε του πως ο βασιλιάς γυναίκα του με πήρε.
Θέλει γενιά χριστιανική, και φλέγ΄ από την Κρήτη.
Μ΄ αφήνω και παραγγελιά των εδικολογιώ μου
Να πολεμούνε την Τουρκιά, και να τηνε ζυγώνουν,
Γιατ΄ ήρθενε μ ΄ επιβουλιά, σκλαβώνει και τουρκεύγει
Και σαν το Χάρ΄ αλύπητα,  σκοτώνει, μακελλεύγει.
Την αδερφή μου τη Ζαμπιά, μη μου τη χαιρετήξης,
Γιατί μου καταριότανε Τούρκος να με φιλήση,
Να κάμω Τούρκους εδικούς και τον πασά κουνιάδο
Και τον μεγάλο βασιλιά, άντρα να τονε πάρω.
Κι επιάστηκεν΄ ο λόγος της σαν του μητροπολίτη,
Σαν του παπά όντες λειτουργά, του διάκ΄ όντες διαβάζη».
Αυτά μας λέει η λαική μούσα που δεν άφηνε κανένα γεγονός να μην το απαθανατήσει σε στίχους.
Το συγκεκριμένο δημοτικό τραγούδι που μας διασώζει η προφορική παράδοση, πρώτος το δημοσίευσε ο Βασ Ψιλάκης στο βιβλίο του «Ιστορία της Κρήτης», το 1892.