«Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»
ΛΙΤΙΚΗ
Ρήγας Βελεστινλής (χαλκογραφία στο περιοδικό «Le Magazin Pittoresque» - 1861)
Επί χρόνια προβληματίζει τους μελετητές του Ρήγα η περίφημη φράση του που μεταφράζει τον στίχο ενός διάσημου Ελβετού γιατρού και λόγιου του 18ου αιώνα. Πρόσφατες ιστορικές μελέτες μάς βοηθούν να επιλύσουμε το μυστήριο.
Η φράση αυτή του Ρήγα έχει επισημανθεί από καιρό και η σημασία της έχει εξαρθεί εγκαίρως από τους μελετητές του έργου του.
Δεν παύουν, όμως, μέχρι σήμερα να προκαλούν ερωτήματα η πηγή έμπνευσης και το ακριβές πλαίσιο που διατυπώθηκε.
Ιδιόγραφο του Ρήγα από το χειρόγραφο του βιβλίου «Φυσικής Απάνθισμα»
Η φράση αυτή περιλαμβάνεται στο έργο του Ρήγα «Φυσικής Απάνθισμα», το οποίο εκδόθηκε στη Βιέννη το 1790 και σύμφωνα με τον υπότιτλό του είναι «εκ της γερμανικής και γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν». Το σχετικό απόσπασμα προέρχεται από το κεφάλαιο «Περί Γης», όπου ο Ρήγας εξηγεί πως υπήρχε παλιά η εσφαλμένη αντίληψη ότι ο ήλιος στρέφεται πέριξ της Γης, αλλά «ένας Ιταλός, Γαλιλαίος ονόματι, είδε τα άτοπα αυτής της διδασκαλίας και είπε πως στέκεται μεν ο Ηλιος, τρέχουν δε οι πλανήται τριγύρω του».
Ο Γαλιλαίος κυνηγήθηκε όμως από την «αγίαν Ινκιτζιτζιόνε» (την Ιερά Εξέταση). Και ο Ρήγας καταλήγει:
2 Πού το είπε ή το έγραψε αυτό ο Χάλερ;
3 Πώς το βρήκε και το μετέφερε στο δικό του βιβλίο ο Ρήγας;
Ο Χάλερ και το γνωμικό του
Αλμπρεχτ φον Χάλερ (1708-1777). Ο Ελβετός γιατρός και ποιητής στον οποίο οφείλεται ο στίχος «όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»
Ενώ εγκαίρως ξεχώρισαν οι μελετητές του έργου του Ρήγα την αξία της επίμαχης φράσης, το ενδιαφέρον για την αρχική προέλευσή της είναι σχετικά πρόσφατο. Ο σημαντικότερος ανάμεσα στους ειδικευμένους μελετητές, ο Λέανδρος Βρανούσης, ξεκινά την εισαγωγή του στο «Φυσικής Απάνθισμα» με τη φράση αυτή, συνοδεύοντάς την με το ακόλουθο σχόλιο:
«Η επιγραμματική αυτή φράση, που θα τη συναντήσουμε, υπογραμμισμένη μάλιστα σε κάποια σελίδα της “Φυσικής” (σ. 24), συμπυκνώνει όλο το νόημα του φιλελευθερισμού της εποχής κι αποτελεί το βάθρο των ιδεολογικών πεποιθήσεων και το σύνθημα των εθνοδιαφωτιστικών προσπαθειών του Ρήγα»
(Λ.Ι. Βρανούσης, «Ρήγας», Βασική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1953, σ. 251).
Στη μελέτη αυτή ο Βρανούσης δεν αναζητά την προέλευση της φράσης. Σε μεταγενέστερες έρευνες θα διαπιστωθεί αρχικά ότι ο Χάλερ, στον οποίο αποδίδει το «γνωμικό» αυτό ο Ρήγας, είναι ένας από τους σημαντικότερους λόγιους του 18ου αιώνα, ο Ελβετός γιατρός, φυσιολόγος, βοτανολόγος και ποιητής Αλμπρεχτ φον Χάλερ (Albrecht von Haller, 1708-1777). Αλλά πού τα έγραψε αυτά ο Χάλερ;
Ο Λουκάς Αξελός στη διατριβή του που εκδόθηκε και σε βιβλίο δηλώνει αδυναμία να εντοπίσει το έργο του Χάλερ από το οποίο άντλησε την έμπνευσή του ο Ρήγας: «Εντύπωση προξενεί το γεγονός ότι αρκετοί μελετητές του Ρήγα δεν θέλησαν να ασχοληθούν με τη “λεπτομέρεια” αυτή, αποδίδοντας - απόλυτα σωστά επί της ουσίας - τη φράση ή αποκλειστικά στον Ρήγα ή, με έναν τρόπο εμφανώς αμήχανο και επιγραμματικό, στον Χάλερ.
Οι άλλες έρευνες
Ο στίχος σε Αλμανάκ του 1785
"Προσπαθήσαμε να βρούμε μιαν άκρη, σχετικά με την ακριβή διατύπωση του ρητού, ζητώντας τη βοήθεια γερμανομαθών φίλων, χωρίς όμως οι προσπάθειες αυτές μέχρι τώρα να ευοδωθούν. Ανεξάρτητα, πάντως, από το ζήτημα της πατρότητας του γνωμικού, η μεταφορά του στη γλώσσα μας - πραγματικά θαυμάσια - πολύ λίγο έχει να κάνει με τη μεταφραστική πλευρά, αφού ο πυρήνας της φράσης αποτελεί την πεμπτουσία της όλης φιλοσοφίας του Ρήγα"
(Λουκάς Ανδρέου, «Ρήγας Βελεστινλής, Σταθμοί και όρια στη διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα», ΕΚΠΑ, Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, Αθήνα 2002, σ. 212-213).
Αυτή η αδυναμία οδήγησε και άλλους ερευνητές στην υπόθεση ότι δεν υπάρχει καν το αρχικό γνωμικό και ότι πρόκειται για αυθεντική πρωτότυπη ρήση του Ρήγα:
«Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί εδώ ότι, ενώ στο εν λόγω παράθεμα του βιβλίου του Ρήγα παρουσιάζεται ως να μετάφερε ο ίδιος “γνωμικό” του Χάλερ, ο βαθύς ερευνητής του Ρήγα, Λουκάς Αξελός, έψαξε επιμελώς αλλά δεν βρήκε αυτό το “δάνειο”.
Οπότε τίθεται το ερώτημα: Μήπως πρόκειται για πρωτότυπη σκέψη του Ρήγα, ο οποίος ταπεινοφρόνως ενεργώντας την επένδυσε με το φημισμένο όνομα του Χάλερ, εμπλέκοντας και τον Κοπέρνικο, οι οποίοι πιθανόν να είχαν πει και γράψει κάτι παρόμοιο;»
(Αντώνιος Φραγκούλης, «Η παιδαγωγική σκέψη στο έργο του Ρήγα Φεραίου-Βελεστινλή», ΑΠΘ, Θεολογική Σχολή, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 171).
Χρειάστηκε να φτάσουμε στο 2010 για να εντοπιστεί η πηγή του γνωμικού. Με άρθρο του στην εφημερίδα «Θεσσαλία», ο Γεώργιος Κοντομήτρος, διδάκτωρ Ιστορίας της Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και διευθυντής του Λυκείου του Βελεστίνου, ανακοίνωσε την ανακάλυψή του στις 7.9.2010.
Η φράση αυτή περιλαμβάνεται σε ποίημα του Χάλερ, γραμμένο το 1734. Ο ακριβής στίχος είναι «Wer frei darf denken, denket wohl», δηλαδή «αν κανείς έχει τη δυνατότητα να συλλογάται ελεύθερα, συλλογάται καλά».
Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι λίγους μήνες νωρίτερα, ο ίδιος μελετητής απέδιδε εσφαλμένα τη φράση σε άλλο ποίημα του Χάλερ.
Σε πρόσφατη μελέτη του ο πρόεδρος της «Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα» έχει περιγράψει τις περιπέτειες αυτής της ανακάλυψης. (Δημήτριος Απ. Καραμπερόπουλος, «Ρήγας Βελεστινλής και το “γνωμικόν του Χάλερ”, Οποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τ. 73, 2018, σ. 75-79).
Αλλά το άρθρο αυτό αφήνει ανοιχτό και ένα μεγάλο ερώτημα:
«Αν ο Ρήγας είχε διαβάσει την ποιητική αυτή συλλογή του Χάλερ ή μόνο το ποίημα του 1734. Αν βρήκε τη φράση αυτή σε κάποιο άλλο βιβλίο, όπου θα αναγράφονταν ως ένα “γνωμικόν του Χάλερ”, όπως πράγματι και ο Ρήγας γράφει (ίσως είναι και το πιο πιθανό μια και αναγράφει ότι ήταν γνωμικό και όχι φράση από το ποίημα). Ισως κατ’ αυτόν τον τρόπο σιγά-σιγά θα οδηγηθούμε επί πλέον και σε άλλα άγνωστα διαβάσματα του Ρήγα Βελεστινλή».
Το επαναστατικό κίνημα στη Γερμανία
Η φράση του Χάλερ σε Αλμανάκ του 1791
Πιάνουμε το νήμα από εκεί που το άφησαν οι έως τώρα μελετητές του Ρήγα. Την απάντηση στο ερώτημα του κ. Καραμπερόπουλου μας τη δίνει το ίδιο το αρχικό κείμενο. Ο Ρήγας μάς μιλά για έναν τόπο στον οποίο κατοικούν οι «Προυσσιάνοι», (δηλ. τη Γερμανία), όπου «έχει κύρος» το εν λόγω «γνωμικό». Και μάλιστα τον αντιπαραβάλλει με τις περιοχές που έλεγχε ο μηχανισμός της Καθολικής Εκκλησίας (η Ιερά Εξέταση).
Χάρη στις ευκολίες που μας παρέχει η ψηφιοποίηση μεγάλου μέρους της γραμματείας του 18ου αιώνα, είμαστε σήμερα σε θέση να επιβεβαιώσουμε το γεγονός ότι το 1790, τη χρονιά δηλαδή που εκδόθηκε το «Φυσικής Απάνθισμα»,
η φράση του Χάλερ είχε πράγματι περίοπτη θέση ως «γνωμικό» στις γερμανόγλωσσες περιοχές.
Και φυσικά λειτουργούσε σε απόλυτο συνδυασμό με τη Γαλλική Επανάσταση που προηγήθηκε κατά έναν χρόνο.
Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι οι σχετικές αναφορές καταγράφουν τον συγγραφέα της φράσης μόνο με το επίθετό του (Χάλερ, Haller), και δεν αναφέρουν το πλήρες όνομα Αλμπρεχτ φον Χάλερ, ακριβώς δηλαδή όπως κάνει και ο Ρήγας.
Εντελώς ενδεικτικά αναφέρω ένα γερμανικό «Αλμανάκ» του 1791, το οποίο έχει σε μια σελίδα τον τίτλο «Για τη Γαλλική Επανάσταση» και από κάτω απλά τον στίχο και την υπογραφή «Χάλερ» («Musen Almanach für 1791», Αμβούργο, σ. 147). Βέβαια διαθέτουμε και προγενέστερες παρόμοιες εκδόσεις που αναφέρουν τον στίχο ως γνωμικό με την υπογραφή «Χάλερ» (ενδεικτικά, «Almanach für Dichter und schöne Geister», Βιέννη 1785, σ. 32). Αλλωστε ο στίχος του Χάλερ είχε πάρει τη μορφή γνωμικού λίγα μόλις χρόνια μετά την έκδοση του ποιήματος και μισόν αιώνα προτού τον χρησιμοποιήσει ο Ρήγας (Johann Adolph Scheibe, «Der Critische Musikus», Αμβούργο 1740, σ. 271).
Είναι επομένως αρκετά ασφαλής η υπόθεση ότι ο Ρήγας δεν αναφερόταν σε στίχο ποιήματος, το οποίο από πουθενά δεν προκύπτει ότι είχε διαβάσει, αλλά σε μια φράση που την έβλεπε να γράφεται παντού και να αναπαράγεται με κάθε τρόπο σε γερμανόγλωσσα βιβλία και έντυπα, εκεί που «είχε κύρος» το απελευθερωτικό της μήνυμα.
Αλλά ας πάμε και ένα βήμα παρακάτω.
Είδαμε ότι ο Ρήγας δεν μεταφράζει ακριβώς τον πρωτότυπο στίχο, ο οποίος αναφέρεται σε «όποιον έχει τη δυνατότητα να σκέφτεται ελεύθερα».
Σήμερα διαθέτουμε τα στοιχεία που μας βοηθούν να στραφούμε σε μια πιο σαφή κατεύθυνση.
Δεν είναι κάποια «μελέτη» του Ρήγα που τον οδηγεί στον Χάλερ. Ούτε το πρωτότυπο ποίημα ούτε όμως η αναφορά του στίχου από κάποιον μεταγενέστερο ομοϊδεάτη του Χάλερ.
Εξηγούμαι.
Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατες επιστημονικές μελέτες στη Γερμανία έχει αποδειχτεί εσφαλμένη η εντύπωση ότι το γερμανικό φοιτητικό κίνημα ξεκίνησε αμέσως μετά το πανευρωπαϊκό ξέσπασμα που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση. Στην πραγματικότητα, ήδη από τη δεκαετία του 1760 είχε δημιουργηθεί στα γερμανικά Πανεπιστήμια ένας νέος τύπος φοιτητικής οργάνωσης, με έμμεση ή ευθεία επιρροή από τις τεκτονικές οργανώσεις και με συνωμοτική μορφή (Studentenorden).
Στη σχετική τους μελέτη με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ελευθερία ή θάνατος! Το γερμανικό φοιτητικό κίνημα την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης», δύο Γερμανοί ερευνητές έχουν μελετήσει τα φοιτητικά «λευκώματα» (Stammbücher) της περιόδου και διαπιστώνουν ότι αυτές οι φοιτητικές ενώσεις υπήρξαν το πρώτο στάδιο για τη δημιουργία «πολιτικών λεσχών», ενώ έφτασαν στην κορύφωσή τους μεταξύ 1780 και 1790
(Axel Kuhn, Jörg Schweigard, «Freiheit oder Tod! Die deutsche Studentenbewegung zur Zeit der Französischen Revolution», Κολονία 2005, σ. 35-36).
Η διάδοση του γνωμικού
Ήδη από το 1740 ο στίχος του Χάλερ παρουσιαζόταν στις προμετωπίδες άρθρων
Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι το δεύτερο κεφάλαιο της μελέτης ξεκινά με τη φράση του Χάλερ και οι συγγραφείς εξηγούν ότι υπήρξε «ιδιαίτερα αγαπητή στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου», ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του 1780 τη χρησιμοποιούσαν και σε άλλα γερμανικά Πανεπιστήμια. Ενδιαφέρον έχει η παρατήρηση πως «παρά το γεγονός ότι ο Χάλερ δίδαξε επί χρόνια από το 1736 στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, θα πρέπει να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να έχει ο ίδιος προσωπική ανάμειξη στη διάδοση του γνωμικού» (στο ίδιο, σ. 41 κ.ε.).
Και το σημαντικότερο: στη μελέτη διαπιστώνεται ότι στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου ήδη από το 1788 οι φοιτητές είχαν τροποποιήσει τη φράση, απλοποιώντας το πρώτο σκέλος σε «wer frei denkt» (και όχι «wer frei darf denken»), δηλαδή ακριβώς όπως είναι η μετάφραση του Ρήγα («όποιος ελεύθερα συλλογάται» και όχι «όποιος έχει τη δυνατότητα να συλλογάται ελεύθερα»).
Στη μελέτη επισημαίνεται αυτή η τροποποίηση, με την ερμηνεία ότι
η αλλαγμένη φράση επιφυλάσσει μια πιο ενεργή στάση των πολιτών που δεν εξαρτούν από την άδεια των κυβερνώντων τη δυνατότητά τους να σκέφτονται ελεύθερα.
Για τη μεγάλη διάδοση του γνωμικού στη γερμανική φοιτητική νεολαία της εποχής διαθέτουμε και τη συγκριτική μελέτη αυτών των «λευκωμάτων», στην οποία ο Χάλερ αναδεικνύεται ένας από τους περισσότερο μνημονευόμενους συγγραφείς (85 αναφορές), πίσω μόνο από τον Οράτιο (257), τον Σίλερ (235), τον Βίλαντ (207), τον Γκέλερτ (114) και τη Βίβλο (113) (Horst Steinhilber, «Von der Tugent zur Freiheit. Studentische Mentalitäten an deutschen Universitäten» 1740-1800, Χίντελσχαϊμ 1995).
Ο Ρήγας επομένως κυριολεκτεί. Δεν αναφέρει έναν στίχο που διάβασε στον Χάλερ. Υιοθετεί ένα σύνθημα της επαναστατημένης γερμανικής νεολαίας και μας το λέει καθαρά:
η φράση αυτή «έχει κύρος» εκεί όπου «βασιλεύει η ελευθερία». Νομίζω ότι το περίφημο «γνωμικό» δεν έχει άλλο κρυμμένο μυστικό.
Δημήτρης Ψαρράς, efsyn 23.03.2020
