ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ: ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΠΑΝΑΡΧΑΙΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΣΕ ΑΥΤΗΝ

Πολλοί ρωτούν να μάθουνε, είντά ΄ναι οι μαντινάδες:
Χαρές, αγάπες και καημούς, να λες σε δυο αράδες!

Σε επιστημονικό συνέδριο με θέμα "Η κρητική μαντινάδα", του τότε δήμου Ακρωτηρίου το 2001 (υπάρχει ο τόμος των εργασιών του με όλες τις εισηγήσεις και πορίσματα) ο πανεπιστημιακός καθηγητής, φιλόλογος και βαθύς γνώστης της ιστορίας και κοινωνιολογίας του κρητικού και γενικότερου ελληνικού λαϊκού πολιτισμού Ερατοσθένης Καψωμένος, αναφέρει μεταξύ πολλών άλλων στην εισήγησή του:

"...Η μαντινάδα εμφανίζεται ως ουσιώδες συστατικό της συλλογικής ζωής, η οποία για να λειτουργήσει απαιτεί την ενεργή και δημιουργική συμμετοχή των μελών της. 
Το κοινωνικό μοντέλο που προϋποθέτει την χρήση της μαντινάδας είναι λοιπόν ένα μοντέλο συμμετοχικό, μιας κοινωνίας που επιφυλάσσει στα μέλη της ένα ρόλο δημιουργικό. Όχι τον παθητικό ρόλο του καταναλωτή-τηλεθεατή που επιφυλάσσει στα μέλη της η η σύγχρονη αστική κοινωνία στη φάση της παγκοσμιοποίησης..." 

-Γι΄αυτό και χαριτολογώντας, λέει για την πολιτισμικά αντιστεκόμενη Κρήτη, ο σύγχρονος λαϊκός ριμαδόρος:

"Η παγκοσμιοποίηση, την Κρήτη δεν τη πιάνει!
Γιατί σε κάθε εποχή, νέα βλαστάρια βγάνει"!...

Όπως, έχοντας επίγνωση της τωρινής έμμεσης πλην σαφούς, στρατιωτικής οικονομικής και πολιτισμικής κατοχής λέει:

"Παντέρμη Κρήτη πού ΄σουνα δασκάλα των αρμάτω΄
κι εδά ΄σαι χεροπόδαρα δεμένη μες στο ΝΑΤΟ'!...

-Ο Λίνος Πολίτης, στην "Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας" (σελ 101, έκδ 1980) γράφει":
"...Το δημοτικό τραγούδι είναι ακόμη, χωρίς αμφιβολία, το μέσο με το οποίο ο λαός έδωσε την εγκυρότερη έκφραση στον κόσμο και στο πρόσωπό του. Ό,τι συνηθίζουμε να ονομάζουμε ψυχή ενός λαού....θα το βρούμε στην αποκρυσταλλωμένη ανώτατη ποιητική έκφραση, του δημοτικού τραγουδιού..." 

-Ο εκ των κορυφαίων της παγκόσμιας λογοτεχνίας Γκαίτε, το 1815, σε γράμμα στον γιο του αναφέρει:

"...Τα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια είναι το πιο έξοχο δείγμα της δραματικής επικής ποίησης..."

-Στην Κρήτη, δημοτικά τραγούδια είναι κυρίως τα ριζίτικα και οι μαντινάδες. 
Τα Ριζίτικα είναι καταγεγραμμένα σε αρκετά βιβλία μελετητών ή συλλεκτών τους. 

Κορυφαία η βραβευμένη από την Ακαδημία εξαιρετική εργασία-πολύτιμο βιβλίο, του λαογράφου-δασκάλου Σταμάτη Αποστολάκη "Ριζίτικα, τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης" με πάνω από 700 καταταγμένα σε θεματικές ενότητες, με σημείωση για τον σκοπό με τον οποίο τραγουδιέται καθένα και με πλούσια ιστορικά στοιχεία για πολλά από αυτά....
Οι περισσότεροι σκοποί από τους καταγεγραμμένους σε αυτό 32 ομάδων ριζίτικων που, κάθε ομάδας, τραγουδιούνται με τον ίδιο σκοπό και μερικοί σκοποί ιδιόμελων, έχουν αποδοθεί αυθεντικά, σωστά σε δίσκους και κασσέτες, μετά από επιστημονική καταγραφή συνδυασμένη με βιωματική εμπειρία, από μη κερδοσκοπικούς Συλλόγους όπως οι "Κρητικές Μαδάρες," οι Πολιτιστικοί  Σύλλογοι Σελίνου και Αποκορώνου, ο "Γκίγκιλος" κλπ. 

Αυτό δεν ισχύει δυστυχώς με μερικούς επαγγελματίες (όπως ο Μαρκόπουλος) που παράλλαξαν σκοπούς σε υπάρχοντα από αιώνες Ριζίτικα, ενέργεια την οποία αν έκαναν στο πιο άσημο τραγουδάκι οποιουδήποτε συνθέτη χωρίς την έγκρισή του, θα αντιμετώπιζαν τον πέλεκυ του νόμου... 
Δικαίωμα κάθε καλλιτέχνη, να τροποποιεί όπως θέλει παλιές φόρμες, αλλά να βάζει μετά άλλον τίτλο σε κάθε παραλλαγμένη φόρμα, σκοπό τραγουδιού εν προκειμένω, οποιονδήποτε τίτλο θέλει, διαφορετικό όμως από αυτόν του αρχικού έργου του άλλου καλλιτέχνη, ειδικά όταν αυτός είναι όπως σε όλα τα δημοτικά, όχι ένα γνωστό πρόσωπο, αλλά συλλογικά-διαχρονικά ο λαός και οι μακραίωνες παραδόσεις ενός τόπου...

Όσον αφορά τις μαντινάδες

Σε αντίθεση με τα κλασσικά δημοτικά τραγούδια, δεν είναι δυνατό ποτέ να καταγραφούν όλες γιατί αφενός αυτές συνεχίζουν να παράγονται, από εκατοντάδες, συστηματικούς ή περιστασιακούς,  περισσότερο ή λιγότερο ταλαντούχους  γνωστούς και μη "μαντιναδολόγους", αφετέρου πολλές από αυτές (οι πλείστες...)  είναι απλά ...ομοιοκαταληξίες ή κοινοτοπίες, χωρίς ιδιαίτερες νοηματικές και λογοτεχνικές αξιώσεις.
Και οι καλύτεροι στιχουργοί εξάλλου συνήθως,στα άφθονα  βιβλία που έχουν βγάλει συμπεριλαμβάνουν ανάμεσα σε πολλές που είναι  λογοτεχνικά διαμάντια και πολλές άλλες "του σωρού"
-Απαράβατοι, άτεγκτοι  λογοτεχνικοί και αξιολογικοί σχετικοί κανόνες δεν ισχύουν, μα γενικά η "καλή"  μαντινάδα έχει περιεχόμενο που συγκινεί, μέτρο,αποφεύγει χασμωδίες, κοινοτυπίες κι επαναλήψεις λέξεων πλην ειδικών περιπτώσεων (δύσκολης, περίτεχνης) λογοτεχνικής επανάληψης 

πχ: "Χαρώ το και χαρύνω το, χαρύνω το χαρώ το! 

Στα χέρια μου τ΄αναβαστώ και πάλι αναζητώ το!" 

χρησιμοποιεί σωστά μα και χωρίς εξεζητημένες ακρότητες  την κρητική τοπολαλιά.

Η λογοτεχνικής αξίας  μαντινάδα είναι 
ένα υπέροχο συνταίριασμα σε δύο μόλις, λακωνικά περιεκτικούς, 15σύλλαβους στίχους,  επιδέξιας πλοκής λέξεων, εκφράσεων και μηνύματος!...

 Μήνυμα,"μαντάτο" λοιπόν!

Αυτό είναι η ουσία, το περιεχόμενο των, πανάρχαιων καταβολών,  δεκαπεντασύλλαβων!

Στην Κρήτη ακόμα και σήμερα (πολύ περισσότερο πριν λίγες δεκαετίες) λέμε: "Είντα μαντάτα;" (Τι μηνύματα, τι νέα;) 
Η λέξη "μαντάτο" είναι ηλίου φαεινότερο ότι προέκυψε από τις αρχαίες "μαντείο, μαντεύω".
- Είναι γνωστό πως οι χρησμοί (τα "μαντέματα"-μαντάτα δηλαδή) εδίδοντο σε έμμετρο 15σύλλαβο.

Ενίοτε και  σε 12σύλλαβο αλλά έμμετρο και κατά κανόνα, με ομοιοκαταληξίες

 
πχ: "ΑΛΙΝ ΠΟΤΑΜΟΝ ΔΙΑΒΑΣ ΜΕΓΑΝ ΣΤΡΑΤΟΝ ΩΛΕΣΕΙΣ"(15σύλλαβος) 

ή: "ΗΞΕΙΣ ΑΦΗΞΕΙΣ ΟΥΚ ΕΝ ΠΟΛΕΜΩ ΘΝΗΞΕΙΣ" 

(12σύλλαβος με ομοιοκαταληξίες)

Από εκεί λοιπόν η ετυμολογία της λέξης "μαντινάδα" 

και όχι από το  ιταλικό "matinata" που υπέθεσε κάποιος και το αναπαράγουν άκριτα  μερικοί ...
Οι 15σύλλαβοι στίχοι (δίστιχα, μονόστιχα και πολλών στίχων 15σύλλαβα τραγούδια, γνωμικά, παροιμίες που περιέχουν σαφές μήνυμα, "μαντάτο"  καθένα τους) υπήρχαν και υπάρχουν, γεννήθηκαν και γεννιούνται ακόμα, σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, του Ελληνισμού γενικότερα (πχ Ποντιακά, Γκρεκάνικα κλπ) πολύ πριν έρθουν στην Ελλάδα οι Λατίνοι. 

Αιώνες πολλούς πριν  υπάρξουν οι μετά τον τρωικό πόλεμο Λατίνοι του ομιλούντος όπως όλοι οι Τρώες ελληνική διάλεκτο  Αινεία, ελληνικά άλλωστε και όλα τα ονόματα, και οι κοινοί με των Ελλήνων θεοί των Τρώων-γεναρχών των Λατίνων.

 Αδιάψευστος μάρτυρας οι ραψωδίες του Ομήρου...

Και πολύ παλιότερα ακόμα, η "Θεογονία" του Ησιόδου και άλλα.

-Ως  επίλογο στις παραπάνω επισημάνσεις περί πανάρχαιας ελληνικής ρίζας της μαντινάδας, παραθέτω μερικές καταγραμμένες σε βιβλία και μελέτες από αξιόλογους συλλέκτες, παλιές κρητικές μαντινάδες αρχαίων (εποχής Δωδεκάθεου, πίστης στην ύπαρξη του "Χάρου" και του "Άδη-Κάτω Κόσμου", για  "Τάρταρα", της "Μοίρας" ή  των "τριών  Μοιρών" κλπ) μα και πανάρχαιων καταβολών (προδωδεκαθεϊστικές, λατρείας του Ουρανού-πατέρα και  Γης-Μητέρας, θεοποίησης Ήλιου, Σελήνης κλπ):

Ώ Ουρανέ πατέρα μου και Γης, μάνα γλυκειά μου!
Να μην τα δώκετε αλλουνού τα πάθη τα δικά μου!

Τον Ήλιο βάνω μάρτυρα, τον Ουρανό κριτή μου,
πως σου χαρίζω αγάπη μου για πάντα τη ζωή μου!

Όρκό ΄καμα στον Ουρανό,  ποτέ μην τραγουδήσω!
Μα ΄δά για το χατήρι σας, τον όρκο θα πατήσω!

Μα τ΄ άστρα, μα τον Ουρανό, μα τση φωτιάς τη λόχη! (λόγχη)
Εγώ για σένα χάνομαι, μα ΄σύ για μένα όχι!

Όποιος την κάθε ώρα του μ΄έργο καλό γεμίζει, 
τον κουτσοπόδη διάολο, στα Τάρταρα γκρεμίζει!

Σαν κατεβώ στη μαύρη γης, εκειά στον Κάτω Κόσμο, 
θα βρω τσοι φίλους να γλεντώ γή (ή) τα σκουλήκια μόνο;...

Πες μου βρε νύχτα, να χαρείς το μαύρο σου σκοτάδι,
πώς τα περνούνε οι νεκροί στο βουλισμένον Άδη;...

Ο Κάτω Κόσμος είν΄ κακός, γιατί δε ξημερώνει!
Εκειά δεν κράζει πετεινός, δεν κελαηδεί τ΄αηδόνι...

Με τη μια χέρα η μοίρα σου, σού μοίρασε τα κάλη
και με την άλλη μ΄αρρωστειά, σού τα επήρε πάλι!...

Να θυμήσουμε και την  ...αρχαία-πρόσφατη του Ψαραντώνη
 για τον "Κρηταγενή Δία":

-Ο Δίας ήτονε βοσκός, στ΄Ανωγειανό Αόρι. (το Όρος)
Κι ήτονε  και το σπίτι του, μέσα στο Περαχώρι!...


Αυτά είναι τα μαντάτα μου για τσι μαντινάδες...

  
Κώστας  Σ. Ντουντουλάκης