Η (από τα μέσα Απριλίου ως αρχές Μαϊου συνήθως) σμηνουργία των μελισσών

Η σμηνουργία είναι ένα φυσικό φαινόμενο που συμβαίνει όταν ένα μελίσσι χωρίζεται σε δύο μέρη. Ένα μέρος του πληθυσμού εγκαταλείπει οριστικά την κυψέλη μαζί με τη βασίλισσα και ψάχνει να βρει καινούρια φωλιά. Ο πληθυσμός που μένει στην κυψέλη φτιάχνει νέα βασίλισσα. Η σμηνουργία είναι ο φυσικός τρόπος πολλαπλασιασμού του μελισσιού. Είναι για τις μέλισσες απαραίτητη για την επιβίωση και διαιώνισή τους

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΜΗΝΟΥΡΓΙΑ
Οι εργάτριες σε όλη τη διάρκεια του έτους χτίζουν και καταστρέφουν βάσεις βασιλικών κελιών που είναι γνωστά ως βαλανίδια λόγω του σχήματος τους. Έτσι πάντοτε υπάρχει ένας αριθμός άδειων βαλανιδιών στην κυψελώδη. Δυο με τέσσερις εβδομάδες πριν την σμηνουργία οι εργάτριες ταΐζουν εντατικά την βασίλισσα η οποία ωοτοκεί μεγαλύτερο αριθμό αυγών ημερησίως και αναγκάζεται λόγω χώρου και γεννά στα βαλανίδια. Έχει παρατηρηθεί επίσης το φαινόμενο εργάτριες να μεταφέρουν γονιμοποιημένα αυγά από τα εργατικά κελιά στα βαλανίδια για να αρχίσει η εκτροφή βασιλισσών. Τα βαλανίδια επιμηκύνονται σε βασιλικά κελιά και οι εργάτριες επιταχύνουν το ρυθμό, το χορό των δονήσεων της κοιλιάς. Το εντατικό τάισμα της βασίλισσας συνεχίζεται μέχρι και μια βδομάδα πριν τη σμηνουργία μετά όμως η συμπεριφορά των εργατριών προς τη βασίλισσα αλλάζει. Το τάισμα ελαττώνεται, η βασίλισσα διώχνεται και σπρώχνεται και δαγκώνεται από τις εργάτριες με σκοπό να χάσει βάρος για να μπορεί να πετάξει έξω από την κυψέλη. Μερικές μέρες πριν από την σμηνουργία οι εργάτριες συνωστίζονται και κρέμονται μπροστά μπροστά μπροστά στην είσοδο της κυψέλης. Έχουν τον πρόλοβό τους γεμάτο με μελίγγια να είναι έτοιμες την κατάλληλη στιγμή να αφήσουν την κυψέλη. Δύο με τέσσερις εβδομάδες πριν τη σμηνουργία, οι εργάτριες ταίζουν εντατικά τη βασίλισσα, η οποία ωοτοκεί μεγαλύτερο αριθμό αυγών ημερισίως και αναγκάζεται λόγω χώρου και γεννά και στα βαλανίδια. Έχει παρατηρηθεί επίσης το φαινόμενο εργάτριες να μεταφέρουν γονιμοποιημένα αυγά ή θηλυκές προνύμφες από τα εργατικά κελιά στα βαλανίδια, για να αρχίσει η εκτροφή βασιλισσών. Τα βαλανίδια επιμηκύνονται σε βασιλικά κελιά και οι εργάτριες επιταχύνουν το ρυθμό των χορών των δονήσεων της κοιλιάς.

Στην ουσία οι εργάτριες γεμίζουν τον προλοβό τους με μέλι μέχρι και 10 ημέρες πριν το φαινόμενο συμβεί.

Οι αφεσμοί συνήθως αφήνουν τη μητρική φωλιά την ημέρα που γίνεται το σφράγισμα του πρώτου βασιλικού κελιού ή την επομένη, σύμφωνα πάντα με τις συνθήκες που επικρατούν. Άσχημες καιρικές συνθήκες δεν επιτρέπουν στο σμήνος να ξεκινήσει και όταν παρατείνονται μπορεί να ανατρέψουν το φαινόμενο. Οι αφεσμοί αφήνουν τη μητρική φωλιά συνήθως κατά τις μεμβρηνές ώρες. Λίγες ώρες πριν την σμηνουργία οι χοροί των δονήσεων της κοιλιάς σταματούν και οι εργάτριες αρχίζουν να τρέχουν εμπρός πίσω σε κύματα κάνοντας θορύβους και ξεσηκώνοντας τις υπόλοιπες ενώ συγχρόνως τραβούν τη βασίλισσα προς τα έξω.

Ξαφνικά μια μάζα μελισσών ξεχύνεται πετώντας από την κυψέλη με θόρυβο παίρνοντας και την βασίλισσα μαζί. Αν η βασίλισσα δεν έχει ακολουθήσει οι εργάτριες επιστρέφουν και το φαινόμενο επαναλαμβάνεται.
Ο αφεσμός σύντομα συγκεντρώνεται συνήθως σε κλαδί κοντινού δέντρου και οι ανιχνεύτριες μέλισσες αναλαμβάνουν να ψάξουν για νέα φωλιά.

Οι νεαρές εργάτριες έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να ακολουθήσουν το σμήνος και συνήθως το 70% των εργατριών που σμηνουργεί είναι νεαρές εργάτριες ηλικίας κάτω των 10 ημερών. Το νεαρό της ηλικίας τους εξασφαλίζει στο σμήνος την βιωσιμότητα που χρειάζεται μέχρι να κτιστούν οι κηρήθρες στη καινούρια φωλιά να αρχίσει η εκτροφή εργατικού γόνου και να εκκολαφθεί ο πρώτος γόνος. Οι νεαρές εργάτριες είναι επίσης οι πιο κατάλληλες για το χτίσιμο των κηρήθρων και την εκτροφή του γόνου. Το μητρικό μελίσσι αντίθετα δεν έχει πολλές νεαρές εργάτριες έχει όμως σφραγισμένο εργατικό γόνο που σύντομα θα εκκολαφθεί και θα αντικαταστήσει τις απώλειες.

Στο μητρικό μελίσσι υπάρχουν έτοιμα βασιλικά κελιά να δώσουν καινούριες βασίλισσες. Συνήθως αν ο πληθυσμός των εργατριών που έχουν μείνει στο μητρικό μελίσσι είναι μεγάλος , τότε το μελίσσι θα ξανασμηνουργήσει και οι μεθεσμοί που θα ακολουθήσουν θα οδηγηθούν από τις νέες βασίλισσες που θα εκκολαφθούν. Πάντα οι μεθεσμοί είναι μικρότεροι από τους πρώτους αφεσμούς και δύσκολα επιβιώνουν, ενώ συγχρόνως εξασθενούν πολύ το μητρικό μελίσσι. Στην περίπτωση που δεν υπάρξει δεύτερος η τρίτος αφεσμός, τότε η πρώτη βασίλισσα που θα εκκολαφθεί θα θανατώσει με το κεντρί της τις υπόλοιπες και αν εκκολαφθούν δυο μαζί συγχρόνως τότε για να κυριαρχήσει η μια. Η καινούρια βασίλισσα θα συζευχθεί σύντομα και ο ρυθμός του μελισσιού θα επανέλθει στα συνηθισμένα επίπεδα.

Για τον μελισσοκόμο όμως είναι ανεπιθύμητη επειδή:

α) Τα μελίσσια χάνουν μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε εποχή που χρειάζονται συλλέκτριες για νεκταροσυλλογή.

β) Τα αποθέματα της κυψέλης που σμηνουργεί λιγοστεύουν σημαντικά, γιατί οι μέλισσες φεύγοντας παίρνουν μαζί τους μεγάλη ποσότητα μελιού, ενώ αυτές που μένουν δεν μπορούν να αναπληρώσουν την απώλεια.

γ) Μελίσσια που σμηνουργούν μπορεί να μείνουν ορφανά επειδή κάποιο ατύχημα συμβαίνει στο στάδιο εκτροφής ή σύζευξης της νέας βασίλισσας.

Οι λόγοι που ένα μελίσσι σμηνουργεί είναι:

α) Ο συνωστισμός που προκαλείται μέσα στην κυψέλη την άνοιξη, επειδή με την εντατική γέννα της βασίλισσας αυξάνει τόσο πολύ ο πληθυσμός, ώστε να μην χωρούν οι μέλισσες και να μην υπάρχουν άδεια κελιά για γόνο και αποθήκευση τροφών.

β) Η φερομόνη που παράγεται από τη βασίλισσα, λόγω του συνωστισμού δεν μπορεί να απλωθεί ομοιόμορφα στο χώρο της κυψέλης. Η φερομόνη εμποδίζει το μελίσσι να φτιάξει βασιλικά κελιά, αφού νοιώθει την ύπαρξη της βασίλισσας. Όταν η φερομόνη μειώνεται λόγω συνωστισμού ή γερασμένης βασίλισσας που εκκρίνει μειωμένη φερομόνη, το αποτέλεσμα είναι το κτίσιμο των βασιλικών κελιών.

γ) Η κληρονομικότητα. Κάποιες φυλές μελισσών σμηνουργούν συχνότερα, όπως η ελληνική φυλή.

δ) Η ανθοφορία και οι καιρικές συνθήκες. Όταν η ανθοφορία και νεκταροέκκριση είναι φτωχή, το μελίσσι δεν αναπτύσσεται αρκετά ώστε να σμηνουργήσει. Οι κακές καιρικές συνθήκες έχουν το ίδιο αποτέλεσμα.

Η διαδικασία της Σμηνουργίας

Το φαινόμενο της σμηνουργίας διαρκεί περίπου 10-20 λεπτά. Η έναρξη, όμως, ξεκινάει πολλές ημέρες πριν με τον σχηματισμό βασιλικών κελιών στο κάτω μέρος της κηρήθρας του εμβρυοθαλάμου. Οι βάσεις των κελιών εμφανίζονται μερικές εβδομάδες πριν η βασίλισσα γεννήσει σε αυτά. Ο πρώτος αφεσμός φεύγει μόλις τα βασιλικά κελιά σφραγισθούν. Όταν οι προνύμφες των βασιλικών κελιών είναι δύο ημερών, η βασίλισσα χάνει περίπου το 1/3 του βάρους της κατά τις 3-5 ημέρες πριν από την έξοδό της με τον αφεσμό. Αυτή η απώλεια βάρους είναι απαραίτητη για να μπορέσει να πετάξει.
Στο μεταξύ, οι εργάτριες γεμίζουν το στομάχι τους με τροφή που θα πάρουν μαζί τους. Κατά τη σμηνουργία, η νεκταροσυλλογή μειώνεται και τα αποθέματα τροφής ελαττώνονται. Μερικές φορές, τον πρώτο αφεσμό ακολουθεί δεύτερος, οκτώ ημέρες μετά τον πρώτο. Ο αφεσμός που φεύγει από την κυψέλη «κάθεται» σε κάποιο κοντινό θάμνο ή δέντρο κοντά στην κυψέλη. Η βασίλισσα δεν ηγείται του αφεσμού, συμπεριφέρεται σαν απλή εργάτρια. Αργότερα με την παραγωγή φερομόνης συγκρατεί τον πληθυσμό σε συνοχή. Αν η βασίλισσα χαθεί στο δρόμο, ο αφεσμός επιστρέφει στην κυψέλη. Μόλις εγκατασταθεί στο δέντρο ο αφεσμός, μέλισσες - ανιχνεύτριες ψάχνουν να βρουν κατάλληλο μέρος για νέα φωλιά. 
Όταν βρεθεί, επιστρέφουν στον αφεσμό και με το χορό τους πληροφορούν τις συντρόφισσές τους. Τότε το σμάρι φεύγει απ' το κλαδί, κατευθύνεται στην οριστική θέση και αρχίζει να κτίζει κηρήθρες.

Μέτρα πρόληψης Σμηνουργίας

Αύξηση του χώρου του μελισσιού.

α) Δίνουμε φύλλα κηρήθρας για χτίσιμο. Τοποθετούνται αμέσως μετά το γόνο και πριν από τα πλαίσια της γύρης και του μελιού. Δεν πρέπει ποτέ να παρεμβάλλονται μεταξύ πλαισίων γόνου, γιατί η διακοπή γόνου πιθανό να προκαλέσει αντί να προλάβει τη σμηνουργία.
Στη Βιολογική Μελισσοκομία τοποθετούμε και σκέτα συρματωμένα πλαίσια ή οδηγούς.

β) Κτισμένες κηρήθρες τοποθετούνται αν η νεκταροέκκριση είναι περιορισμένη. Αυτές μπορούν να τοποθετηθούν ανάμεσα στα πλαίσια του γόνου.

Αντικατάσταση των γερασμένων βασιλισσών, επειδή αυτές ελευθερώνουν μικρή ποσότητα φερομόνης. Αυτό ωθεί το μελίσσι σε σμηνουργία.

Επιλογή μελισσιών χωρίς τάση σμηνουργίας.

Δημιουργία τεχνητών αφεσμών (παραφυάδες).

Εξίσωση τωμελισσών. Δίνουμε πλαίσια με σφραγισμένο γόνο από τα δυνατά στα αδύνατα ή τους αλλάζουμε θέσεις.

ΠΡΟΣΟΧΗ! Αυτή η μέθοδος ενέχει τον κίνδυνο μετάδοσης ασθενειών.

Μέτρα καταστολής Σμηνουργίας

• Δημιουργία Τεχνητών Σμηνών.
• Καταστολή σμηνουργίας με παράλληλη παραγωγή βασιλικού πολτού. Κάνουμε τους εξής χειρισμούς: Περιορίζουμε την είσοδο, τροφοδοτούμε το μελίσσι, και αν χρειαστεί ενισχύουμε με εκκολαπτόμενο γόνο από άλλα μελίσσια. Κάθε τρίτη ημέρα μετά την εμφάνιση βασιλικών κελιών, συλλέγεται ο πολτός από τα κελιά φυσικής σμηνουργίας. Μπορούμε ακόμη να αφαιρέσουμε τα πλαίσια γόνου και να τοποθετούμε κάθε τρίτη ημέρα εμβολιασμένα βασιλικά κελιά.

Σύλληψη αφεσμών

Αν παρόλα τα μέτρα δεν προλάβουμε και κάποιο μελίσσι σμηνουργήσει και βρούμε τον αφεσμό, το μαζεύουμε σε μία κυψέλη με δύο χτισμένες κηρήθρες και ένα πλαίσιο με ανοιχτό γόνο. Προσοχή να πάρουμε μαζί και τη βασίλισσα.

Παγίδες για προσέλκυση αφεσμών

Τοποθετούνται ψηλά, δύο μέτρα περίπου από το έδαφος. Αφήνουμε μικρή είσοδο. Αλείφουμε εσωτερικά με ένα μείγμα από λιωμένο κερί με εσάνς μελισσόχορτου ή λεμονιού. Επίσης, αιθέρια έλαια ευκαλύπτου, ευγενόλης, γερανιόλης είναι ελκυστικά αφεσμών.

Πηγή: Βιολογική μελισσοκομία   www.bio-meli.gr