Ι. Β. ΣΤΑΛΙΝ: Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα

Σημ. Αντίλογου:
 Το θέτουμε υπόψιν, αν και διαφωνούμε σε κάμποσα σημεία, για ενημέρωση και σχετικό προβληματισμό

Ριζοσπάστης Κυριακή 11 Ιούλη 1999   Σελίδα 10

Ι. Β. ΣΤΑΛΙΝ

Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα

Αποσπάσματα από το άρθρο του Στάλιν "Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα": "Απαντα" Ι. Β. Στάλιν, τόμος 2ος (1907 - 1913), εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, 1952, σελ. 327 - 412.

Το άρθρο γράφτηκε στη Βιέννη στα τέλη του 1912 και στις αρχές του 1913. Την πρώτη φορά δημοσιεύτηκε το 1913 με την υπογραφή Κ. Στάλιν στα τεύχη αριθμ. 3 - 5 του περιοδικού "Προσβεστσένιγε" με τον τίτλο "Το εθνικό ζήτημα και η σοσιαλδημοκρατία".
Το 1914 το άρθρο του Ι. Β. Στάλιν εκδόθηκε σε ιδιαίτερη μπροσούρα με τον τίτλο "Το εθνικό ζήτημα κι ο μαρξισμός" στο εκδοτικό "Πριμπόι" (Πετρούπολη). Η μπροσούρα, με διαταγή του υπουργού των Εσωτερικών, αποσύρθηκε απ' όλες τις δημόσιες βιβλιοθήκες και τα δημόσια αναγνωστήρια. Το 1920 το Λαϊκό Επιτροπάτο για τις υποθέσεις των εθνοτήτων επανεξέδωσε το έργο στη "Συλλογή άρθρων" του Ι. Β. Στάλιν για το εθνικό ζήτημα (Τούλα, κρατικό εκδοτικό). Το 1934 το άρθρο αυτό μπήκε στο βιβλίο του Ιωσήφ Στάλιν: "Ο μαρξισμός και το εθνικό - αποικιακό ζήτημα". Μια συλλογή από διαλεχτά άρθρα και λόγους.

Ο Λένιν στο άρθρο του "Το εθνικό πρόγραμμα του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος", τονίζοντας τις αιτίες που στην περίοδο αυτή συντέλεσαν ώστε το εθνικό ζήτημα να καταλάβει σημαντική θέση, έγραφε: "Στη θεωρητική μαρξιστική φιλοσοφία αυτή η κατάσταση πραγμάτων και οι βάσεις του εθνικού προγράμματος της σοσιαλδημοκρατίας φωτίστηκαν πια τον τελευταίο καιρό, (σε πρώτη γραμμή προβάλλει εδώ το άρθρο του Στάλιν)". Το Φλεβάρη (νέο ημερολόγιο) του 1913 ο Βλαδίμηρος Ιλιτς έγραφε στον Α. Μ. Γκόρκι: "Εχουμε ένα θαυμάσιο Γεωργιανό, κάθισε κι έγραψε για την "Προσβεστσένιγε" ένα μεγάλο άρθρο, αφού μάζεψε "όλα" τα αυστριακά και άλλα υλικά". Ο Λένιν όταν έμαθε πως προτείνεται να θεωρηθεί το άρθρο σαν άρθρο για συζήτηση, αντιτάχθηκε σ' αυτό κατηγορηματικά: "Είμαστε, βέβαια, απόλυτα ενάντια σ' αυτό. Το άρθρο είναι πολύ καλό.Το ζήτημα είναι μαχητικό κι εμείς δε θα υποχωρήσουμε ούτε κατά ένα γιώτα από τις θέσεις αρχών μπρος στη μαφία του Μπουντ". (Αρχείο Ινστιτούτου Μαρξ - Ενγκελς - Λένιν). Το Μάρτη του 1913, ευθύς ύστερα από τη σύλληψη του Ι. Β. Στάλιν, ο Λένιν έγραφε στη σύνταξη της εφημερίδας "Σοσιαλδημοκράτης": "Εχουμε βαριές συλλήψεις. Πιάσανε τον Κόμπα (ψευδώνυμο του Στάλιν). Ο Κόμπα πρόφτασε κι έγραψε ένα μεγάλο άρθρο (για τρία φύλλα του "Προσβεστσένιγε") για το εθνικό ζήτημα. Καλά! Πρέπει να αγωνίζεται κανείς για την αλήθεια ενάντια στους σεπαρατιστές και οπορτουνιστές του Μπουντ και των λικβινταριστών".

Ο "Ρ" αναδημοσιεύει τα αποσπάσματα σε τρεις συνέχειες, από το περιοδικό "ΚΟΜΕΠ", Θεωρητικό και Πολιτικό Οργανο της ΚΕ του ΚΚΕ, τεύχος 3, 1999.

Α Μέρος

Η περίοδος της αντεπανάστασης στη Ρωσία δεν έφερε μονάχα "αστραπές και βροντές" μα και την απογοήτευση στο κίνημα, την έλλειψη πίστης στις κοινές δυνάμεις. Οσο πιστεύανε σ' ένα "φωτεινό μέλλον", οι άνθρωποι αγωνίζονταν μαζί, ανεξάρτητα από εθνότητα: προηγούνταν τα κοινά ζητήματα. Στην ψυχή τους εισχώρησε η αμφιβολία κι άρχισαν οι άνθρωποι να χωρίζονται, ο καθένας στο εθνικό του σπιτάκι: ο καθένας ας υπολογίζει μονάχα - στον εαυτόν του! Πρώτ' απ' όλα "το εθνικό πρόβλημα"!

Ταυτόχρονα, μέσα στη χώρα συντελούνταν ένα σοβαρό ρήγμα στην οικονομική ζωή. Το 1905 δεν είχε περάσει μάταια: Τα υπολείμματα της δουλοπαροικίας στο χωριό δέχτηκαν ακόμα ένα χτύπημα. 

Μια σειρά καλές σοδειές ύστερα από τους λιμούς και η βιομηχανική άνοδος, που ακολούθησε κατοπινά, προώθησαν τον καπιταλισμό. Η διαφοροποίηση στο χωριό και η ανάπτυξη των πόλεων, η ανάπτυξη του εμπορίου και των συγκοινωνιών προχώρησε με μεγάλα βήματα. Ιδιαίτερα είναι αυτό σωστό για τις ακρινές περιοχές. Ολα αυτά δεν μπορούσαν να μην επιταχύνουν και το προτσές της οικονομικής παγίωσης των εθνοτήτων της Ρωσίας, που υποχρεώθηκαν να μπουν σε κίνηση.

Προς την ίδια κατεύθυνση της αφύπνισης των εθνοτήτων επιδρούσε και το "συνταγματικό καθεστώς" που εγκαθιδρύθηκε αυτή την εποχή. Η ανάπτυξη του Τύπου και γενικά της φιλολογίας, μια ορισμένη ελευθερία του Τύπου και των εκπολιτιστικών θεσμών, η ανάπτυξη των λαϊκών θεάτρων κτλ. συντελέσανε, χωρίς αμφιβολία, στο δυνάμωμα των "εθνικών αισθημάτων". Η Δούμα με την εκλογική της καμπάνια και τις πολιτικές της ομάδες πρόσφερε καινούριες δυνατότητες για το ζωντάνεμα των εθνών, μια καινούρια πλατιά κονίστρα για την κινητοποίησή τους.

Το κύμα όμως του μαχητικού εθνικισμού που ξεσηκώθηκε από τα πάνω, μια ολόκληρη σειρά από καταπιεστικά μέτρα που τα έπαιρναν οι "κάτοχοι της εξουσίας" για να εκδικηθούν τις ακρινές περιοχές για την "αγάπη τους προς τη λευτεριά", προκαλέσανε σαν απάντηση το κύμα του εθνικισμού από τα κάτω που κάποτε μετατρεπόταν σε βάναυσο σοβινισμό. Το δυνάμωμα του σιωνισμού (1) στους Εβραίους, ο αναπτυσσόμενος σοβινισμός στην Πολωνία, ο πανισλαμισμός στους Τατάρους, το δυνάμωμα του εθνικισμού στους Αρμένηδες, στους Γεωργιανούς και στους Ουκρανούς, η γενική κλίση του μικροαστού προς τον αντισημιτισμό, όλα αυτά είναι πασίγνωστα γεγονότα.

Το κύμα του εθνικισμού ανέβαινε ολοένα και πιο δυναμωμένο και απειλούσε να καταχτήσει τις εργατικές μάζες. Κι όσο πιο πολύ το απελευθερωτικό κίνημα βρισκόταν σε πτώση, τόσο πιο πλούσια ανθούσαν τα λουλούδια του εθνικισμού. Στη δύσκολη αυτή στιγμή έπεφτε στη σοσιαλδημοκρατία η υψηλή αποστολή ν' αποκρούσει τον εθνικισμό, να προφυλάξει τις μάζες από τη γενική "επιδημία". Γιατί μονάχα η σοσιαλδημοκρατία μπορούσε να το κάνει αυτό, αντιπαραθέτοντας στον εθνικισμό το δοκιμασμένο όπλο του διεθνισμού, την ενότητα και το αδιαίρετο της ταξικής πάλης.

Κι όσο πιο δυναμωμένα ανέβαινε το κύμα του εθνικισμού, τόσο πιο βροντερά έπρεπε ν' αντηχήσει η φωνή της σοσιαλδημοκρατίας για αδελφότητα και ενότητα των προλετάριων όλων των εθνοτήτων της Ρωσίας.

Γι' αυτό απαιτούνταν ιδιαίτερη σταθερότητα από τους σοσιαλδημοκράτες των ακρινών περιοχών που αντιμετώπιζαν άμεσα το εθνικιστικό κίνημα.

Μα δε στάθηκαν όλοι οι σοσιαλδημοκράτες στο ύψος του καθήκοντος και πρώτ' απ' όλους οι σοσιαλδημοκράτες στις ακρινές περιοχές. Το Μπουντ (*), που πριν υπογράμμιζε τα κοινά καθήκοντα, άρχισε τώρα να προωθεί στο προσκήνιο τους ιδιαίτερους, καθαρά εθνικιστικούς σκοπούς του: Εφτασε ίσαμε που να ανακηρύχνει μαχητικό σημείο της εκλογικής του καμπάνιας το "γιορτασμό του Σαββάτου" και την "αναγνώριση του εβραϊκού γλωσσικού ιδιώματος".(**)

Υστερα από το Μπουντ ακολούθησε ο Καύκασος: μια μερίδα απ' τους Καυκάσιους σοσιαλδημοκράτες, που προηγούμενα μαζί με τους υπόλοιπους Καυκάσιους σοσιαλδημοκράτες απέκρουαν την "εκπολιτιστική εθνική αυτονομία" τη θέτουν τώρα σαν άμεση διεκδίκηση.(***) Δε μιλάμε πια για τη συνδιάσκεψη των λικβινταριστών που έχει εγκρίνει με διπλωματικό τρόπο τις εθνικιστικές ταλαντεύσεις.(****)

Απ' αυτά όμως προκύπτει ότι οι απόψεις της σοσιαλδημοκρατίας της Ρωσίας για το εθνικό ζήτημα δεν είναι ακόμα σαφείς για όλους τους σοσιαλδημοκράτες.

Είναι φανερό πως είναι απαραίτητη μια σοβαρή και ολόπλευρη εξέταση του εθνικού ζητήματος.
Χρειάζεται κοινή και ακούραστη δουλιά από τους συνεπείς σοσιαλδημοκράτες ενάντια στην εθνικιστική θολούρα, απ' όπου κι αν προέρχεται.

Ι. Το έθνος

Τί είναι έθνος; Εθνος είναι πριν απ' όλα μια κοινότητα, μια καθορισμένη κοινότητα ανθρώπων. Η κοινότητα αυτή δεν είναι ούτε από μια ράτσα ούτε από μια φυλή.
Το σημερινό ιταλικό έθνος σχηματίστηκε από Ρωμαίους, Γερμανούς, Ετρούσκους, Ελληνες, Αραβες κλπ.
Το γαλλικό έθνος αποτελέστηκε από Γαλάτες, Ρωμαίους, Βρετανούς, Γερμανούς κλπ. Το ίδιο πρέπει να ειπωθεί για τους Αγγλους, τους Γερμανούς και τους άλλους, που διαμορφώθηκαν σε έθνη από ανθρώπους διαφορετικής ράτσας και φυλής.

Το έθνος λοιπόν δεν είναι μια κοινότητα από μια ράτσα και από μια φυλή, μα μια ιστορικά διαμορφωμένη κοινότητα ανθρώπων.

Απ' την άλλη μεριά, δε χωράει αμφιβολία πως τα μεγάλα κράτη του Κύρου ή του Αλέξανδρου δεν μπορούσαν να ονομαστούν έθνη, αν και διαμορφώθηκαν ιστορικά, σχηματίστηκαν από διάφορες φυλές και ράτσες. Τα κράτη αυτά δεν ήτανε έθνη, μα τυχαία και λίγο συνδεμένα μαζώματα από ομάδες, που διασπόνταν και ενώνονταν ανάλογα με τις επιτυχίες ή τις ήττες του ενός ή του άλλου καταχτητή.

Το έθνος, λοιπόν, δεν είναι τυχαίο και εφήμερο μάζωμα, μα μια σταθερή κοινότητα ανθρώπων.

Κάθε σταθερή κοινότητα όμως δε δημιουργεί το έθνος.
 Η Αυστρία και η Ρωσία είναι επίσης σταθερές κοινότητες, ωστόσο όμως κανείς δεν τις ονομάζει έθνη. Σε τι διαφέρει η εθνική κοινότητα από την κρατική κοινότητα; Εκτός από τ' άλλα και απ' το ότι μια εθνική κοινότητα είναι ακατανόητη χωρίς κοινή γλώσσα, ενώ για το κράτος δεν είναι υποχρεωτική η κοινή γλώσσα.
Το τσέχικο έθνος στην Αυστρία και το πολωνικό στη Ρωσία δε θα μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς μια κοινή για το καθένα γλώσσα, ενώ η ύπαρξη μιας ολόκληρης σειράς από γλώσσες στη Ρωσία και στην Αυστρία δεν εμποδίζει την ακεραιότητά τους. Πρόκειται φυσικά για τις γλώσσες που μιλάνε οι λαοί και όχι για τις επίσημες γλώσσες της γραφειοκρατίας.

Ετσι, λοιπόν, η κοινότητα της γλώσσας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του έθνους.

Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι τα διάφορα έθνη παντού και πάντα μιλάνε ίδιες γλώσσες, είτε ότι όλοι που μιλάνε μια και την ίδια γλώσσα αποτελούν υποχρεωτικά ένα έθνος. Κοινή γλώσσα για κάθε έθνος, όχι όμως και υποχρεωτικά διαφορετικές γλώσσες για τα διαφορετικά έθνη!
 Δεν υπάρχει έθνος που να μιλά ταυτόχρονα διαφορετικές γλώσσες, αυτό όμως ακόμα δε σημαίνει πως δεν μπορούν να υπάρξουν δύο έθνη που να μιλούν την ίδια γλώσσα! Οι Αγγλοι και οι Βορειοαμερικανοί μιλούνε μια γλώσσα κι όμως δεν αποτελούν ένα έθνος. Το ίδιο πρέπει να ειπωθεί για τους Νορβηγούς και τους Δανούς, τους Αγγλους και τους Ιρλανδούς.

Γιατί όμως οι Αγγλοι και οι Βορειοαμερικανοί λ.χ. δεν αποτελούν ένα έθνος, παρ' όλο που έχουνε κοινή γλώσσα;

Γιατί πρώτ' απ' όλα δε ζουν μαζί, μα σε διαφορετικά εδάφη. 
Το έθνος διαμορφώνεται μονάχα σαν αποτέλεσμα μακρόχρονων και κανονικών σχέσεων, σαν αποτέλεσμα κοινής ζωής των ανθρώπων από γενεά σε γενεά.
Και η μακρόχρονη κοινή ζωή είναι αδύνατη χωρίς το κοινό έδαφος. Οι Αγγλοι και οι Αμερικανοί κατοικούσαν πριν στο ίδιο έδαφος, στην Αγγλία, και αποτελούσαν ένα έθνος. Αργότερα μια μερίδα από τους Αγγλους μετοίκησε απ' την Αγγλία σ' ένα καινούριο έδαφος, στην Αμερική, κι εδώ, στο καινούριο έδαφος, με την πάροδο του χρόνου διαμόρφωσε το νέο βορειοαμερικανικό έθνος. Τα διαφορετικά εδάφη είχαν σαν αποτέλεσμα το σχηματισμό διαφορετικών εθνών.

Ετσι, λοιπόν, η κοινότητα του εδάφους είναι ένα απ' τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του έθνους.

* * *

Αυτό όμως δεν ολοκληρώνει το ζήτημα. Η κοινότητα εδάφους μόνη της δε δίνει ακόμα το έθνος. Για να δοθεί το έθνος χρειάζεται, εκτός απ' αυτό, η εσωτερική οικονομική σύνδεση που συνενώνει τα ξεχωριστά τμήματα του έθνους σε ένα σύνολο. Ανάμεσα στην Αγγλία και στη Βόρεια Αμερική δεν υπάρχει μια τέτοια σύνδεση, γι' αυτό και αποτελούν δύο διαφορετικά έθνη.
Μα και οι ίδιοι οι Βορειοαμερικανοί δε θα άξιζαν να ονομάζονται έθνος, αν οι διάφορες γωνιές της Βόρειας Αμερικής δεν ήταν ενωμένες ανάμεσά τους σ' ένα οικονομικό σύνολο, χάρη στον καταμερισμό της δουλειάς ανάμεσά τους, χάρη στην ανάπτυξη των συγκοινωνιών κλπ.

Ας πάρουμε τη Γεωργία. Οι Γεωργιανοί πριν από την εποχή της μεταρρύθμισης ζούσανε σε κοινό έδαφος και μιλούσανε την ίδια γλώσσα, παρ' όλα αυτά, για να ακριβολογήσουμε, δεν αποτελούσαν ένα έθνος, γιατί όπως ήτανε κομματιασμένοι σε πολλά πριγκιπάτα αποσπασμένα το ένα απ' το άλλο, δεν μπορούσαν να ζήσουν μια κοινή οικονομική ζωή, επί αιώνες πολεμούσαν αναμεταξύ τους και καταστρέφανε ο ένας τον άλλον, υποκινώντας ο ένας ενάντια στον άλλον τους Πέρσες και τους Τούρκους.
 Η εφήμερη και τυχαία συνένωση των πριγκιπάτων, που κάποτε κάποιος τυχερός ηγεμόνας κατάφερνε να πραγματοποιήσει, αγκάλιαζε, στην καλύτερη περίπτωση, μονάχα την επιφάνεια, δηλαδή τη διοικητική σφαίρα, και τσακιζόταν γρήγορα πάνω στις ιδιοτροπίες των πριγκίπων και στην αδιαφορία των χωρικών. Μα δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά μέσα στις συνθήκες του οικονομικού τεμαχισμού της Γεωργίας...

Η Γεωργία σαν έθνος εμφανίστηκε μονάχα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όταν η πτώση της δουλοπαροικίας και η ανάπτυξη της οικονομικής ζωής στη χώρα, η ανάπτυξη των συγκοινωνιών και η εμφάνιση του καπιταλισμού, αποκαταστήσανε τον καταμερισμό της δουλιάς ανάμεσα στις ξεχωριστές περιοχές της Γεωργίας, κλόνισαν τελικά τον οικονομικό αποκλεισμό των πριγκιπάτων και τα ένωσαν σ' ένα σύνολο.

Το ίδιο πρέπει να ειπωθεί και για τα άλλα έθνη που πέρασαν το στάδιο της φεουδαρχίας και αναπτύξανε στη χώρα τους τον καπιταλισμό.

Ετσι, λοιπόν, η κοινότητα της οικονομικής ζωής, η οικονομική συνοχή είναι μια από τις χαρακτηριστικές ιδιότητες του έθνους.

Μα και αυτό δεν ολοκληρώνει το ζήτημα. Εκτός από όλα που έχουν ειπωθεί, πρέπει να προσέξουμε ακόμα τις ιδιότητες της πνευματικής φυσιογνωμίας των ανθρώπων που ενώνονται σ' ένα έθνος.
Τα έθνη ξεχωρίζουν το ένα από το άλλο όχι μονάχα από τις συνθήκες της ζωής τους, μα και απ' την πνευματική τους φυσιογνωμία, που εκφράζεται στις ιδιομορφίες του εθνικού πολιτισμού.
Αν η Αγγλία, η Βόρεια Αμερική και η Ιρλανδία, που μιλάνε την ίδια γλώσσα, αποτελούν ωστόσο τρία διαφορετικά έθνη, σ' αυτό δεν παίζει μικρό ρόλο η ιδιόμορφη εκείνη ψυχοσύνθεση που διαμορφώθηκε από γενεά σε γενεά σαν αποτέλεσμα των ανόμοιων συνθηκών της ύπαρξής τους.

Αυτή καθαυτή η ψυχοσύνθεση βέβαια ή, όπως αλλιώτικα τη λένε "ο εθνικός χαρακτήρας", είναι για τον παρατηρητή κάτι το ασύλληπτο, εφόσον όμως αυτή εκφράζεται στην ιδιομορφία του πολιτισμού ολόκληρου του έθνους, είναι χειροπιαστή και δεν μπορεί να αγνοηθεί.

Δε χρειάζεται καν να γίνει λόγος πως "ο εθνικός χαρακτήρας" δεν είναι κάτι μια για πάντα δοσμένο, μα αλλάζει μαζί με τις συνθήκες της ζωής, μια και υπάρχει όμως, βάζει τη σφραγίδα του πάνω στη φυσιογνωμία του έθνους σε κάθε δοσμένη στιγμή.

Ετσι λοιπόν η κοινότητα της ψυχοσύνθεσης,που εκφράζεται στον κοινό πολιτισμό, είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του έθνους.

* * *

Ετσι εξαντλήσαμε όλα τα γνωρίσματα του έθνους:

Έθνος είναι η ιστορικά διαμορφωμένη σταθερή κοινότητα ανθρώπων, που εμφανίστηκε πάνω στη βάση της κοινότητας της γλώσσας, του εδάφους, της οικονομικής ζωής και της ψυχοσύνθεσης που εκδηλώνεται στην κοινότητα  πολιτισμού.

Είναι όμως αυτονόητο ότι το έθνος, όπως και κάθε ιστορικό φαινόμενο, υπόκειται στο νόμο της αλλαγής, έχει την ιστορία του, έχει αρχή και τέλος. Είναι απαραίτητο να υπογραμμιστεί ότι κανένα από τα παραπάνω γνωρίσματα, ξεχωριστά παρμένο, δεν είναι αρκετό για τον ορισμό του έθνους. Κάτι παραπάνω: φτάνει να λείπει έστω και ένα από τα γνωρίσματα αυτά, για να παύσει το έθνος να είναι έθνος.

Μπορεί να φανταστεί κανένας, ανθρώπους με κοινό "εθνικό χαρακτήρα" κι όμως να μην μπορεί να πει ότι αποτελούν ένα έθνος, αν είναι οικονομικά χωρισμένοι, ζουν σε διαφορετικά εδάφη, μιλούν διαφορετικές γλώσσες κλπ. τέτοιοι λ.χ. είναι οι Εβραίοι της Ρωσίας, της Γαλικίας, της Αμερικής, της Γεωργίας και οι ορεσίβιοι Εβραίοι που, κατά τη γνώμη μας, δεν αποτελούν ενιαίο έθνος.

Μπορεί να φανταστεί κανείς ανθρώπους με κοινό έδαφος και κοινή οικονομική ζωή, κι όμως να μην αποτελούν ένα έθνος, γιατί δεν έχουν κοινή γλώσσα και κοινό "εθνικό χαρακτήρα". Τέτοιοι λ.χ. είναι οι Γερμανοί και οι Λετονοί στη Βαλτική περιοχή.

Τέλος, οι Νορβηγοί και οι Δανοί μιλούνε μια γλώσσα, δεν αποτελούν όμως ένα έθνος, επειδή λείπουν τα άλλα γνωρίσματα.

Μονάχα όταν υπάρχουν όλα τα γνωρίσματα μαζί παρμένα, μας δίνουν το έθνος.

Παραπομπές

(1) Σιωνισμός: εθνικιστικό - αντιδραστικό ρεύμα των Εβραίων κεφαλαιοκρατών, που είχε οπαδούς ανάμεσα στους διανοούμενους και στα πιο καθυστερημένα στρώματα των Εβραίων εργατών. Οι σιωνιστές προσπαθούσαν ν' απομονώσουν τις εβραϊκές εργατικές μάζες από τον κοινό αγώνα του προλεταριάτου.

(*) σ.σ.: Μπουντ: "Γενική ένωση των Εβραίων εργατών της Πολωνίας, της Λιθουανίας και της Ρωσίας". Οργανώθηκε τον Οκτώβρη του 1897 (βλ. Ι. Β. Στάλιν, "Απαντα", τ. 1, σελ. 429).

(**) Βλ. την "Εκθεση για την ΙΧ συνδιάσκεψη του Μπουντ".

(***) Βλ. την ανακοίνωση της συνδιάσκεψης του Αυγούστου.

(****) Βλ. στο ίδιο.

Β΄μέρος: 

Κυριακή 18 Ιούλη 1999

Σελίδα 12

Ι.Β. ΣΤΑΛΙΝ

Ο Μαρξισμός και το Εθνικό Ζήτημα

Ο "Ρ" αναδημοσιεύει σήμερα το δεύτερο μέρος των αποσπασμάτων από το άρθρο του Ι.Β. Στάλιν, "Ο Μαρξισμός και το Εθνικό Ζήτημα". Υπενθυμίζουμε στους αναγνώστες ότι η αναδημοσίευση γίνεται από το περιοδικό "ΚΟΜΕΠ", Θεωρητικό και Πολιτικό Οργανο της ΚΕ του ΚΚΕ, τεύχος 3 1999.

Β' Μέρος

ΙΙ. ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

Το έθνος δεν είναι απλώς μια ιστορική κατηγορία, μα μια ιστορική κατηγορία μιας ορισμένης εποχής, της εποχής του αναπτυσσόμενου καπιταλισμού. 

Το προτσές της διάλυσης της φεουδαρχίας και της ανάπτυξης του καπιταλισμού είναι ταυτόχρονα και προτσές συγκρότησης των ανθρώπων σε έθνη. 

Αυτό έγινε, λ.χ., στη Δυτική Ευρώπη. Οι Αγγλοι, οι Γάλλοι, οι Γερμανοί, οι Ιταλοί και άλλοι συγκροτήθηκαν σε έθνη στο διάστημα της νικηφόρας πορείας του καπιταλισμού που θριάμβευε ενάντια στο φεουδαρχικό τεμαχισμό.

Εκεί όμως ο σχηματισμός των εθνών σήμαινε ταυτόχρονα και τη μετατροπή τους σε αυτοτελή εθνικά κράτη.

 Το αγγλικό, το γαλλικό και άλλα έθνη είναι ταυτόχρονα και αγγλικό κλπ. κράτη. Η Ιρλανδία, που έμεινε έξω απ' αυτό το προτσές, δεν αλλάζει τη γενική εικόνα.

Κάπως διαφορετικά ξετυλίχτηκαν τα πράγματα στην Ανατολική Ευρώπη. Τον καιρό που στη Δύση τα έθνη εξελίσσονταν σε κράτη, στην Ανατολή συγκροτήθηκαν κράτη πολυεθνικά, κράτη που αποτελούνταν από κάμποσες εθνότητες. Τέτοια κράτη είναι η Αυστροουγγαρία και η Ρωσία. Στην Αυστρία, από πολιτική άποψη, αποδείχτηκαν πιο αναπτυγμένοι οι Γερμανοί και γι' αυτό αυτοί ανέλαβαν να συνενώσουν σε ένα κράτος τις εθνότητες της Αυστρίας. Στην Ουγγαρία οι Μαγιάροι - ο πυρήνας των ουγγρικών εθνοτήτων - αποδείχτηκαν οι πιο ευπροσάρμοστοι στην κρατική οργάνωση, αυτοί λοιπόν συνενώσανε την Ουγγαρία. Στη Ρωσία το ρόλο του συνενωτή των εθνοτήτων τον ανέλαβαν οι μεγαλορώσοι, που είχαν επικεφαλής μια ιστορικά συγκροτημένη, ισχυρή και οργανωμένη αριστοκρατική στρατιωτική γραφειοκρατία.

Αυτό έγινε στην Ανατολή.

Ο ιδιόμορφος αυτός τρόπος του σχηματισμού των κρατών μπορούσε να συντελεστεί μονάχα μέσα στις συνθήκες του φεουδαρχισμού που δεν είχε ακόμα εξαλειφθεί, μέσα στις συνθήκες του λίγο αναπτυγμένου καπιταλισμού, τότε που οι απωθημένες στο περιθώριο εθνότητες δεν είχαν προλάβει ακόμα να παγιωθούν οικονομικά σε ολοκληρωμένα έθνη.

Ο καπιταλισμός όμως αρχίζει να αναπτύσσεται και στα ανατολικά κράτη. Αναπτύσσονται το εμπόριο και οι συγκοινωνίες. Ξεπροβάλλουν μεγάλες πόλεις. Τα έθνη σταθεροποιούνται οικονομικά. Ο καπιταλισμός που εισόρμησε μέσα στην ήρεμη ζωή των παραγκωνισμένων εθνοτήτων τις αναταράσσει και τις βάζει σε κίνηση.

 Η ανάπτυξη του Τύπου και του θεάτρου, η δράση του Ράιχσρατ (στην Αυστρία) και της Δούμας (στη Ρωσία) υποβοηθούσε το δυνάμωμα του "εθνικού αισθήματος". Η διανόηση, που δημιουργήθηκε είναι διαποτισμένη από τις "εθνικές ιδέες" και δρα προς την ίδια κατεύθυνση!

Τα παραγκωνισμένα όμως έθνη, που αφυπνίστηκαν και απόχτησαν αυτοτελή ζωή, δε συγκροτούνται πια σε ανεξάρτητα εθνικά κράτη, συναντούν στο δρόμο τους την πιο ισχυρή αντίπραξη των ηγετικών στρωμάτων των κυρίαρχων εθνών, που από καιρό κιόλας είχαν μπει επικεφαλής του κράτους. Αργοπόρησαν!

Ετσι συγκροτούνται σε έθνη οι Τσέχοι, οι Πολωνοί, κλπ. στην Αυστρία, οι Κροάτες και άλλοι στην Ουγγαρία, οι Λετονοί, Λιθουανοί, Ουκρανοί, Γεωργιανοί, Αρμένηδες κλπ. στη Ρωσία. Αυτό που στη Δυτική Ευρώπη αποτελούσε εξαίρεση (Ιρλανδία) έγινε στην Ανατολή κανόνας.

Στη Δύση, η Ιρλανδία απάντησε στην ιδιαίτερη κατάστασή της μ' ένα εθνικό κίνημα. Στην Ανατολή τα αφυπνισμένα έθνη ήταν υποχρεωμένα ν' απαντήσουν με τον ίδιο τρόπο.

Ετσι διαμορφώθηκαν οι συνθήκες που ώθησαν στον αγώνα τα νεαρά έθνη της Ανατολικής Ευρώπης.

* * *

Ο αγώνας άναψε και φούντωσε κυρίως όχι ανάμεσα στα έθνη στο σύνολό τους, μα ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις των κυρίαρχων εθνών και στις κυρίαρχες τάξεις των παραγκωνισμένων εθνών. 

Τον αγώνα συνήθως τον διεξάγει είτε η μικροαστική τάξη των πόλεων του καταπιεζόμενου έθνους ενάντια στη μεγάλη κεφαλαιοκρατία του κυρίαρχου έθνους (Τσέχοι ενάντια στους Γερμανούς), είτε η αγροτική αστική τάξη του καταπιεζόμενου έθνους ενάντια στους τσιφλικάδες του κυρίαρχου έθνους (Ουκρανοί στην Πολωνία), είτε ολόκληρη η "εθνική" αστική τάξη των καταπιεζόμενων εθνών ενάντια στην αριστοκρατία του κυρίαρχου έθνους που κυβερνάει (Πολωνία, Λιθουανία και Ουκρανία στη Ρωσία).

Η αστική τάξη είναι το κύριο πρόσωπο που δρα. Το βασικό ζήτημα για τη νεαρή αστική τάξη είναι η αγορά. Σκοπός της είναι να πουλά τα εμπορεύματά της και να βγει νικήτρια στο συναγωνισμό με την κεφαλαιοκρατία της άλλης εθνότητας. 

Από δω προέρχεται και η επιθυμία της να εξασφαλίσει για τον εαυτό της τη "δική" της, την "πάτρια" αγορά. 

Η αγορά είναι το πρώτο σχολειό όπου η αστική τάξη διδάσκεται τον εθνισμό.

Η υπόθεση όμως δεν περιορίζεται συνήθως στην αγορά. 

Στον αγώνα επεμβαίνει η μισοφεουδαρχική - μισοκεφαλαιοκρατική γραφειοκρατία του κυρίαρχου έθνους με τις δικές της χωροφυλακίστικες μεθόδους. Η αστική τάξη του κυρίαρχου έθνους - αδιάφορο αν είναι μεγάλη ή μικρή - έχει τη δυνατότητα να κανονίζει τους λογαριασμούς της "πιο γρήγορα" και "πιο αποφασιστικά" με τον ανταγωνιστή της. Ενώνονται οι "δυνάμεις" και αρχίζει μια ολόκληρη σειρά από περιοριστικά μέτρα ενάντια στην "αλλογενή" αστική τάξη, που μετατρέπονται σε καταπίεση. 

Ο αγώνας μεταφέρεται από την οικονομική στην πολιτική σφαίρα. Περιορισμός στην ελευθερία κίνησης, απαγόρευση της γλώσσας, περιορισμός των εκλογικών δικαιωμάτων, ελάττωση των σχολείων, θρησκευτικές πιέσεις κλπ. σωριάζονται στο κεφάλι του "ανταγωνιστή".

Τα μέτρα αυτά βέβαια δεν εξυπηρετούν μονάχα τα συμφέροντα των αστικών τάξεων του κυρίαρχου έθνους, μα και τους ειδικούς, να πούμε, σκοπούς της γραφειοκρατικής κάστας που διοικεί. Απ' την άποψη όμως των αποτελεσμάτων, αυτό δεν έχει καμιά σημασία: Στη δοσμένη περίπτωση οι αστικές τάξεις και η γραφειοκρατία βαδίζουν χέρι με χέρι, είτε για την Αυστροουγγαρία πρόκειται, είτε για τη Ρωσία.

Η αστική τάξη του καταπιεζόμενου έθνους, που παραγκωνίζεται απ' όλες τις πλευρές, μπαίνει φυσικά σε κίνηση. Κάνει έκκληση στα "ομοεθνή κατώτερα στρώματα" κι αρχίζει να φωνάζει για την "πατρίδα", παρουσιάζοντας τη δική της ιδιωτική υπόθεση σαν υπόθεση παλλαϊκή. Στρατολογεί για τον εαυτό της τους "συμπατριώτες" για τα συμφέροντα "της πατρίδας". Και τα "κατώτερα στρώματα" δε μένουν πάντα αδιάφορα στις εκκλήσεις, συγκεντρώνονται γύρω από τη σημαία της: οι καταπιέσεις από τα πάνω θίγουν κι αυτά και προκαλούν τη δυσαρέσκειά τους.

* * *

Έτσι αρχίζει το εθνικό κίνημα.

Η δύναμη του εθνικού κινήματος καθορίζεται από το βαθμό που συμμετέχουν σ' αυτό τα πλατιά στρώματα του έθνους, το προλεταριάτο και η αγροτιά.

Αν το προλεταριάτο θα μπει κάτω από τη σημαία του αστικού εθνικισμού, αυτό εξαρτιέται από το βαθμό ανάπτυξης των ταξικών αντιθέσεων, από το βαθμό συνείδησης και οργάνωσης του προλεταριάτου. Το συνειδητό προλεταριάτο έχει τη δική του δοκιμασμένη σημαία και δεν έχει κανένα λόγο να μπει κάτω από τη σημαία της αστικής τάξης.

Όσο για τους αγρότες, η συμμετοχή τους στο εθνικό κίνημα εξαρτιέται πρώτ' απ' όλα από το χαρακτήρα της καταπίεσης. Αν οι πιέσεις θίγουν τα συμφέροντά τους "για τη γη", όπως έγινε στην Ιρλανδία, τότε οι πλατιές μάζες των αγροτών συντάσσονται αμέσως κάτω από τη σημαία του εθνικού κινήματος.

Από την άλλη μεριά, αν, λ.χ., στη Γεωργία δεν υπάρχει κάποιος σοβαρός αντιρωσικός εθνικισμός, αυτό συμβαίνει πριν απ' όλα γιατί εκεί δεν υπάρχουν Ρώσοι τσιφλικάδες είτε μεγάλη ρωσική κεφαλαιοκρατία, που θα μπορούσαν να δώσουν τροφή σ' ένα τέτοιο εθνικισμό μέσα στις μάζες. Στην Γεωργία υπάρχει αντιαρμένικος εθνικισμός, κι αυτό γιατί εκεί υπάρχει ακόμα μια μεγάλη αρμένικη κεφαλαιοκρατία, που χτυπώντας τη μικρή αδύνατη ακόμα αστική τάξη της Γεωργίας, τη σπρώχνει στον αντιαρμένικο εθνικισμό.

Το εθνικό ζήτημα ανάλογα με τους παράγοντες αυτούς παίρνει είτε μαζικό χαρακτήρα και αναπτύσσεται ολοένα και πιο πολύ (Ιρλανδία, Γαλικία), είτε μετατρέπεται σε μια αλυσίδα από μικρές συγκρούσεις και εκφυλίζεται σε σκάνδαλα και σε "αγώνα" για τις ταμπέλες των καταστημάτων (όπως σε μερικές πολιτειούλες στη Βοημία).

Το περιεχόμενο του εθνικού κινήματος δεν μπορεί βέβαια να είναι παντού όμοιο: καθορίζεται ολότελα από τις ποικιλόμορφες διεκδικήσεις που προβάλλει το κίνημα. 

Στην Ιρλανδία το κίνημα έχει αγροτικό χαρακτήρα, στη Βοημία "γλωσσικό", εδώ διεκδικούν ισοτιμία πολιτικών δικαιωμάτων και θρησκευτική ελευθερία, εκεί διεκδικούν "δικούς τους" δημόσιους υπαλλήλους, είτε δική τους Βουλή. Μέσα από τα ποικιλόμορφα αιτήματα διαφαίνονται συχνά τα ποικιλόμορφα γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν γενικά το έθνος (η γλώσσα, το έδαφος και άλλα).

...Αυτές γενικά είναι οι μορφές και ο χαρακτήρας του εθνικού κινήματος.* * *

Από όσα ειπώθηκαν είναι ξεκάθαρο πως ο εθνικός αγώνας μέσα στις συνθήκες του αναπτυσσόμενου καπιταλισμού είναι αγώνας ανάμεσα στις αστικές τάξεις. 

Κάποτε η αστική τάξη πετυχαίνει να προσελκύσει το προλεταριάτο στο εθνικό κίνημα και τότε ο εθνικός αγώνας στην εξωτερική του όψη παίρνει "παλλαϊκό" χαρακτήρα, αυτό όμως γίνεται μονάχα στην εξωτερική του όψη. 

Στην ουσία του,ο αγώνας αυτός παραμένει πάντα αστικός, επωφελής και αρεστός κυρίως στην αστική τάξη.

Απ' αυτό όμως δεν προκύπτει καθόλου ότι το προλεταριάτο δεν πρέπει να αγωνίζεται ενάντια στην πολιτική της καταπίεσης των εθνοτήτων.

Ο περιορισμός στην ελευθερία κίνησης, η στέρηση των εκλογικών δικαιωμάτων, η απαγόρευση της γλώσσας, η ελάττωση των σχολείων και οι άλλες καταπιέσεις θίγουν τους εργάτες εξίσου, αν όχι περισσότερο, με την αστική τάξη. 

Η κατάσταση αυτή μπορεί να τρενάρει μονάχα την ελεύθερη ανάπτυξη των πνευματικών δυνάμεων του προλεταριάτου στα υποταγμένα έθνη.

 Δεν μπορεί κανένας να πει στα σοβαρά ότι ο Τάταρος ή ο Εβραίος εργάτης αναπτύσσουν πλέρια τις πνευματικές ικανότητές τους όταν δεν τους επιτρέπουν να χρησιμοποιούν τη μητρική τους γλώσσα στις συνελεύσεις και τις διαλέξεις, όταν τους κλείνουν τα σχολειά.

Η πολιτική όμως των εθνικιστικών καταπιεστικών μέτρων είναι επικίνδυνη για την υπόθεση του προλεταριάτου κι από μιαν άλλη πλευρά. Αποσπά την προσοχή των πλατιών στρωμάτων από τα κοινωνικά ζητήματα, από τα ζητήματα της ταξικής πάλης και τη στρέφει στα εθνικά ζητήματα, στα "κοινά" για το προλεταριάτο και την αστική τάξη ζητήματα. Κι αυτό δημιουργεί ευνοϊκό έδαφος για το απατηλό κήρυγμα της "αρμονίας των συμφερόντων", για τη συγκάλυψη των ταξικών συμφερόντων του προλεταριάτου, για την πνευματική υποδούλωση των εργατών. 

Ετσι μπαίνει ένας σοβαρός φραγμός στην υπόθεση της συνένωσης των εργατών όλων των εθνοτήτων. 

Αν μια σημαντική μερίδα Πολωνών εργατών παραμένει ως τώρα πνευματικά υποδουλωμένη στους αστούς εθνικιστές κι αν ίσαμε τώρα παραμένει μακριά από το διεθνές εργατικό κίνημα, είναι κυρίως γιατί η αιώνια αντιπολωνική πολιτική των "κατόχων της εξουσίας" δημιουργεί το έδαφος για μια τέτοια υποδούλωση και δυσκολεύει την απελευθέρωση των εργατών απ' αυτήν.

Μα δε σταματά μόνο σ' αυτό η πολιτική των πιέσεων. Από το "σύστημα" της καταπίεσης περνάει, όχι σπάνια, στο "σύστημα" του εξερεθισμού του ενός έθνους ενάντια στο άλλο, στο "σύστημα" των σφαγών και των πογκρόμ.

 Αυτό το τελευταίο βέβαια δεν είναι παντού και πάντα δυνατό, εκεί όμως που είναι δυνατό - μέσα σε συνθήκες που λείπουν και οι στοιχειώδεις ελευθερίες - εκεί όχι σπάνια παίρνει τρομαχτικές διαστάσεις, απειλώντας να πνίξει στο αίμα και στα δάκρυα την υπόθεση της συσπείρωσης των εργατών. Οχι λίγα παραδείγματα δίνουν ο Καύκασος και η Νότια Ρωσία. "Διαίρει και βασίλευε", αυτός είναι ο σκοπός της πολιτικής του εξερεθισμού. Κι εφόσον η πολιτική αυτή πετυχαίνει, αποτελεί το πιο μεγάλο κακό για το προλεταριάτο, το πιο σοβαρό εμπόδιο στη συσπείρωση των εργατών όλων των εθνοτήτων του κράτους.

Οι εργάτες όμως ενδιαφέρονται για την πλέρια συγχώνευση όλων των συντρόφων τους σε ένα διεθνικό στρατό, για τη γρήγορη και οριστική απελευθέρωσή τους απ' τον πνευματικό ζυγό της κεφαλαιοκρατίας, για να ξετυλιχτούν πλέρια και ολόπλευρα οι πνευματικές δυνάμεις των συναδέλφων τους, αδιάφορο σε ποιο έθνος ανήκουν.

Για τούτο οι εργάτες αγωνίζονται και θα αγωνίζονται ενάντια στην πολιτική της καταπίεσης των εθνών σε όλες τις μορφές της, απ' τις πιο εκλεπτυσμένες ίσαμε τις πιο χοντροκομμένες, όπως και ενάντια στην πολιτική του εξερεθισμού σε όλες τις μορφές της.

Γι' αυτό η σοσιαλδημοκρατία όλων των χωρών διακηρύχνει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των εθνών.

* * *

Δικαίωμα αυτοδιάθεσης σημαίνει ότι μονάχα το ίδιο το έθνος έχει δικαίωμα να καθορίζει την τύχη του, ότι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει βίαια στη ζωή του έθνους, να καταστρέφει τα σχολειά και τα άλλα ιδρύματά του, να καταπατεί τα ήθη και τα έθιμά του, να του απαγορεύει τη γλώσσα, να του ακρωτηριάζει τα δικαιώματα.

Αυτό βέβαια δε σημαίνει πως η σοσιαλδημοκρατία θα υποστηρίζει όλα και τα κάθε λογής έθιμα και θεσμούς του έθνους.

 Καταπολεμώντας τη χρησιμοποίηση βίας ενάντια σ' ένα έθνος, θα υπερασπίζει μονάχα το δικαίωμα του έθνους να καθορίζει μόνο του την τύχη του, διεξάγοντας ταυτόχρονα ζύμωση ενάντια στα βλαβερά έθιμα και τους βλαβερούς θεσμούς αυτού του έθνους, για να δώσει τη δυνατότητα στα εργαζόμενα στρώματα του δοσμένου έθνους να λυτρωθούν απ' αυτούς.

Δικαίωμα αυτοδιάθεσης σημαίνει πως το έθνος μπορεί να οργανωθεί σύμφωνα με την επιθυμία του. Εχει δικαίωμα να οργανώσει τη ζωή του πάνω στην αρχή της αυτονομίας. Εχει δικαίωμα να συνάψει με άλλα έθνη ομοσπονδιακές σχέσεις. Εχει το δικαίωμα να αποχωριστεί ολότελα. Το έθνος είναι κυρίαρχο και όλα τα έθνη είναι ισότιμα.

Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι η σοσιαλδημοκρατία θα υπερασπίσει κάθε διεκδίκηση του έθνους. Το έθνος έχει το δικαίωμα να ξαναγυρίσει ακόμα και σε παλιά καθεστώτα, αυτό δε σημαίνει όμως ότι η σοσιαλδημοκρατία θα βάλει την υπογραφή της κάτω από μια τέτοια απόφαση που θα πάρει η μια είτε η άλλη οργάνωση του δοσμένου έθνους. Οι υποχρεώσεις της σοσιαλδημοκρατίας που υπερασπίζει τα δικαιώματα του προλεταριάτου και τα δικαιώματα του έθνους, που αποτελείται από διαφορετικές τάξεις, είναι δύο διαφορετικά πράγματα.

Η σοσιαλδημοκρατία παλεύοντας για το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του έθνους καθορίζει για σκοπό της να βάλει τέλος στην καταπιεστική πολιτική ενάντια στα έθνη, να την καταστήσει αδύνατη, κι έτσι να υποσκάψει την πάλη ανάμεσα στα έθνη, να την αμβλύνει, να την περιορίσει στο ελάχιστο σημείο.

Αυτό ουσιαστικά ξεχωρίζει την πολιτική του συνειδητού προλεταριάτου από την πολιτική της αστικής τάξης που προσπαθεί να βαθύνει και να εξογκώσει τον εθνικό αγώνα, να συνεχίσει και να οξύνει το εθνικό ζήτημα.

Και ακριβώς γι' αυτό, το συνειδητό προλεταριάτο δεν μπορεί να μπει κάτω από την "εθνική" σημαία της κεφαλαιοκρατίας...

... Οι τύχες του εθνικού κινήματος, που στην ουσία του είναι κίνημα της κεφαλαιοκρατίας, είναι φυσικά συνδεμένη με την τύχη της κεφαλαιοκρατίας. Η οριστική εξάλειψη του εθνικού κινήματος είναι δυνατή μονάχα με την πτώση της αστικής τάξης. Μονάχα μέσα στο βασίλειο του σοσιαλισμού μπορεί να αποκατασταθεί πλέρια ειρήνη. 

Μα και μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού είναι δυνατό να περιοριστεί ο εθνικός αγώνας ίσαμε το ελάχιστο, να υποσκαφτεί από τη ρίζα, να γίνει στον ανώτατο βαθμό αβλαβής για το προλεταριάτο. Αυτό το μαρτυράνε τα παραδείγματα της Ελβετίας και της Αμερικής. Για να γίνει αυτό χρειάζεται να εκδημοκρατιστεί η χώρα και να δοθεί στα έθνη η δυνατότητα της ελεύθερης ανάπτυξης.

Τέλος