«2.400 χρόνια πριν από τον Φρόιντ, ο Ηράκλειτος μίλησε για υποσυνείδητο"

Βαθύς γνώστης και παθιασμένος μελετητής του ελληνικού πολιτισμού, ο Αντρέας Λεμπέντεφ απαγγέλλει απέξω ολόκληρα αποσπάσματα αρχαίων κειμένων με την ερασμιακή προφορά

Ριζική αλλαγή της εικόνας που υπάρχει σε παγκόσμιο επίπεδο για τον μέγιστο Ηράκλειτο επιφέρει μία καινούργια μελέτη, του αναπληρωτή καθηγητή Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Αντρέα Λέμπεντεφ, ο οποίος, παρουσιάζοντας είκοσι τρία νέα αποσπάσματα του μεγάλου φιλοσόφου, καταδεικνύει πως δεν ήταν ένας φυσικός φιλόσοφος, σύμφωνα με την επικρατούσα θετικιστική άποψη, αλλά πρωτίστως πολιτικός, ηθικός φιλόσοφος και ανθρωπολόγος.

Μάλιστα, υποστηρίζει πως ο Ελληνας φιλόσοφος μίλησε για το υποσυνείδητο 2.400 χρόνια πριν από τον Φρόιντ. Το βιβλίο του Λέμπεντεφ, ενός από τους εξέχοντες μελετητές της προσωκρατικής φιλοσοφίας διεθνώς, έχει εκδοθεί στα ρωσικά με τίτλο «Ο Λόγος του Ηράκλειτου», ενώ θα εκδοθεί στα αγγλικά και στα ελληνικά.

Βαθύς γνώστης και παθιασμένος μελετητής του ελληνικού πολιτισμού, απαγγέλλει απέξω ολόκληρα αποσπάσματα αρχαίων κειμένων με την ερασμιακή προφορά.

Επίσης, με μία νέα εργασία του για τον Κρητικό σοφό Επιμενίδη, αναδεικνύει τη μεγάλη προσωπικότητά του. Η μελέτη αυτή θα εκδοθεί προσεχώς από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε συνεργασία με την Πολιτιστική Εταιρεία Πανόρμου «Επιμενίδης».

• Κύριε Λέμπεντεφ, τι καινούργιο υποστηρίζετε στη μελέτη σας για τον Ηράκλειτο;

Το έργο μου για τον Ηράκλειτο είναι έργο ζωής και αφορά συστηματική μελέτη σαράντα χρόνων. Θεωρώ ότι ο γίγαντας της προσωκρατικής φιλοσοφίας ήταν ο Ηράκλειτος και όχι ο Παρμενίδης, όπως πιστεύουν πολλοί.

Ο Ηράκλειτος επηρέασε τους Στωικούς, τους Σοφιστές, τον Πλάτωνα, τους Σκεπτικιστές, όπως τον Αινησίδημο από την Κνωσό (1ος αι. π.Χ.).

Εχω εντοπίσει 23 νέα αποσπάσματα τα οποία αποδίδω στον Ηράκλειτο και με βάση αυτά πραγματοποιώ τη δική μου ανασυγκρότηση του χαμένου έργου του και της φιλοσοφίας του.

• Πόσο αλλάζει η εικόνα μας για τον μεγάλο φιλόσοφο με τα νέα αποσπάσματα;

Αλλάζει η εικόνα ολοκληρωτικά. Ο Ηράκλειτος δεν ήταν φυσικός φιλόσοφος, όπως τον παρουσιάζει η κυρίαρχη θετικιστική ερμηνεία. Είναι κυρίως πολιτικός, ηθικός φιλόσοφος και ανθρωπολόγος.

Το ενδιαφέρον με τον Ηράκλειτο είναι πως έχει επηρεάσει τον Πλάτωνα περισσότερο απ’ όλους στην πολιτική του σκέψη και ο Πλάτων τον θεωρεί εκκεντρικό.

• Ποιο ερευνητικό δρόμο ακολουθείτε;

Ακολουθώ την αρχαία παράδοση στην έρευνά μου αυτή και όχι νεότερες απόψεις. Το βιβλίο του Ηράκλειτου περιείχε τρία κεφάλαια, το πρώτο, Περί του Παντός, το οποίο είναι Λογική και Φιλοσοφία της Φύσεως, το δεύτερο Λόγος Πολιτικός, το οποίο συμπεριλαμβάνει Πολιτική και Ηθική και το τρίτο κεφάλαιο, Λόγος Θεολογικός, το οποίο είναι κριτική της παραδοσιακής θρησκείας και μυθολογίας των ποιητών και αποτελεί καινούργια φιλοσοφική θεολογία.

Απορρίπτει τον πολυθεϊσμό της λαϊκής πίστης και προβάλλει ένα και μοναδικό Θεό που είναι η Φύση.

Δεν υπάρχει δυισμός στην φιλοσοφία του Ηρακλείτου, δηλαδή ξεχωριστό σώμα από την ψυχή. Ασκεί κριτική γι’ αυτόν τον λόγο στην Πυθαγόρεια θεωρία. Η μονογραφία αυτή εκδόθηκε στα Ρώσικα με τίτλο: «Ο Λόγος του Ηράκλειτου», πρόκειται όμως να εκδοθεί στα Αγγλικά και στα Ελληνικά.

• Ποια είναι η εμπλοκή του Ηράκλειτου με την πολιτική φιλοσοφικά; Τι επεδίωκε ο Ηράκλειτος πολιτικά;

Είχε ένα δομημένο σχέδιο ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων, είχε ετοιμάσει θέσεις για τους προβούλους (αντιπροσώπους) των πόλεων της γενικής συνέλευσης της Συμπολιτείας των Ιώνων στο Πανιώνιο, στη διάρκεια ή αμέσως μετά την ιωνική εξέγερση.

Ηθελε να πείσει τους Ιωνες με αφετηρία τους συμπολίτες του πως πρέπει να συγκροτήσουν ένα ομοσπονδιακό κράτος με πρωτεύουσα την Τέω, οι πόλεις θα γίνονταν δήμοι για να αποκρούσουν τους Πέρσες. Το σχέδιο αυτό ο Ηρόδοτος το αποδίδει στον Θαλή τον Μιλήσιο.

Επίσης επεδίωκε την αντικατάσταση της πολυθεϊστικής θρησκείας με τη μοναδική λατρεία του κοσμικού θεού που ταυτιζόταν με το «πῦρ ἀείζωον» και τον Απόλλωνα.

Είναι γνωστό πως οι προσωπικές φιλοδοξίες των αρχηγών των ιωνικών πόλεων και οι εσωτερικές διενέξεις οδήγησαν στην επικράτηση των Περσών.

• Ποια είναι τα βασικά επιχειρήματά σας για την ύπαρξη συγγράμματος του Ηρακλείτου;

Στην μονογραφία μου ανατρέπεται η θέση του Herman Diels, ο οποίος υποστήριζε πως το βιβλίο του εν λόγω φιλοσόφου, ήταν μία συλλογή αποφθεγμάτων ή ένα σημειωματάριο με αποσπασματικές σκέψεις, καθώς και η θέση του Geoffrey  Kirk, ο οποίος πίστευε πως ο Ηράκλειτος δεν είχε γράψει κανένα βιβλίο και πως μετά το θάνατό του κάποιος μαθητής του κατέγραψε τις θεμελιώδεις θέσεις του δασκάλου του.

• Πώς ανατρέπονται οι απόψεις τους;

Οι δύο αυτές απόψεις δεν συμβαδίζουν με τον όρο «σύγγραμμα», τον οποίο αναφέρει ο Αριστοτέλης όταν παραθέτει το προοίμιο του βιβλίου του Ηρακλείτου.

«Σύγγραμμα» σημαίνει φιλοσοφική πραγματεία, και το σωζόμενο προοίμιό του είναι γραμμένο με φιλοσοφικό πεζό λόγο με πολύπλοκη σύνταξη, κάτι που δεν είναι τυπικό για αποφθέγματα και γνώμες.

Το βιβλίο του Ηρακλείτου ήταν όντως μία φιλοσοφική πραγματεία, γραμμένο σύμφωνα με ένα λογικό σχέδιο .

• Τι σημαίνει αυτό;

Στην εισαγωγή στο σύγγραμμά του ο Ηράκλειτος καθορίζει ως βασικό θέμα της έρευνάς του, «τα έπη και τα έργα των ανθρώπων», δηλαδή χαρακτηρίζει το αντικείμενο του συγγράμματός του ως ανθρωπολογικό και όχι φυσικό. 

Αυτό επιβεβαιώνεται και από την μαρτυρία του Στωικού Διοδότου, ο οποίος τονίζει πως το σύγγραμμα του Ηρακλείτου, «δεν ήταν περί φύσεως αλλά περί πολιτείας».

Αντίθετα για τις φυσικές διαδικασίες ο Ηράκλειτος μιλούσε στο πλαίσιο μιας αναλογίας μεταξύ μακρόκοσμου και μικρόκοσμου.

• Για τον ηθικό φιλόσοφο;

Ο Ηράκλειτος μπορεί να θεωρηθεί πατέρας της ελληνικής ηθικής φιλοσοφίας. Είναι ο πρώτος φιλόσοφος που μιλάει για τον ηθικό χαρακτήρα (ήθος), για την αρετή, για την πρακτική σοφία (φρόνησις) και τη «σοφία», για την «ευδαιμονία», μιλάει θεωρητικά για το «αγαθόν» και το «κακόν», δίνει μεγάλη σημασία στο πρόβλημα της «ηδονής» («τέρψις» στην ιωνική διάλεκτο).

Ο Ηράκλειτος είναι εξίσου ο πατέρας της ηθικής ψυχολογίας. Επίσης, σχεδόν 2.400 χρόνια πριν από τον Φρόιντ, ο Ηράκλειτος ανακάλυψε την έννοια του υποσυνείδητου.

• Πώς ασχοληθήκατε με τον Επιμενίδη τόσο συστηματικά;

Ο Επιμενίδης είναι μια τεράστια πολιτισμική κληρονομιά της Κρήτης, της Ελλάδας, αλλά και ολόκληρης της ανθρωπότητας, ο οποίος έχει υποτιμηθεί, λόγω της επικρατούσας θεωρίας του Γερμανού Χέρμαν Ντιλς πως τα αποσπάσματα της «Θεογονίας» του δεν είναι αυθεντικά.

Αυτό είχε αποτέλεσμα να μην ασχοληθούν οι επιστήμονες με το έργο του. Δεν είναι δυνατόν να αποτελεί ο Επιμενίδης αντικείμενο ενός ολόκληρου συνεδρίου του Πανεπιστημίου της Νάπολης της Ιταλίας και εδώ σχεδόν να μην τον γνωρίζουν.

• Εσείς τι νέο κομίζετε για τον Επιμενίδη;

Ανατρέπω πλήρως την θεωρία του Χέρμαν Ντιλς και των επιγόνων του, ο οποίος πίστευε πως η «Θεογονία» του ήταν ένα ψευδεπίγραφο και γράφτηκε πολύ μεταγενέστερα του Επιμενίδη.

Επίσης αποδεικνύω πως ο Επιμενίδης δεν είχε καμία σχέση με τον σαμανισμό όπως πιστεύουν κάποιοι μελετητές. Ο Κρητικός σοφός υπήρξε ιερέας του Δία και της Ρέας, μάντης, ποιητής, ονειροκρίτης, ιατρός θεραπευτής με βάση τα κρητικά βότανα.

Γι’ αυτό και αμφισβητούσε την πρωτοκαθεδρία του Μαντείου των Δελφών έναντι των Κρητικών ιερών. Πιθανόν ήταν από το γένος που καταγόταν από τον Αιακό. 

Αποδεικνύω με στοιχεία από τον Αριστοτέλη κυρίως πως η «Θεογονία» του Επιμενίδη είναι αυθεντικό κείμενο , η οποία γράφτηκε γύρω στο 600 π.Χ., περίοδο κατά την οποία ο Επιμενίδης μετέβη στην Αθήνα για να καθαρίσει την πόλη από το Κυλώνειον άγος.

• Τι αναφέρει ο Αριστοτέλης;

Ο Αριστοτέλης δεν αμφιβάλλει καθόλου για την αυθεντικότητα της «Θεογονίας» του Επιμενίδη, μάλιστα τονίζει εμφατικά πως ο μάντης Ονομάκριτος από την Αθήνα τις τελευταίες δεκαετίες του 6ου αιώνα π.Χ. πήγε στην Κρήτη και εκπαιδεύτηκε επαγγελματικά, «γυμνασθήναι» στην μαντική τέχνη.

Περίοδος κατά την οποία μεσουρανούσε η δόξα του Επιμενίδη, δηλαδή πέρασε από την «Επιμενίδεια σχολή».

• Υπάρχουν διαφορές από τη «Θεογονία » του Ησιόδου;

Βεβαίως, δεν υπάρχει ουσιαστική ομοιότητα ανάμεσα στη Θεογονία του Επιμενίδη και του Ησιόδου. Στον Ησίοδο οι Τιτάνες έχουν αρνητικό χαρακτήρα, είναι εχθροί του Δία, ενώ στον Επιμενίδη θετικό χαρακτήρα, προέρχονται από το Κοσμικό Αυγό, που είναι αρχαιότερη παράδοση.

• Ποιους στοχαστές επηρέασε ο Επιμενίδης;

Ασφαλώς τους Πυθαγόρειους στο θέμα της μετενσάρκωσης και όχι μόνο. Οι Πυθαγόρειοι και οι Πλατωνικοί θεωρούσαν τον Επιμενίδη αυθεντία στην πολιτική φιλοσοφία, στη νομοθεσία και στο δίκαιο.

• Ως βοτανολόγος θεραπευτής;

Ο Επιμενίδης ήταν γνώστης μιας βαθιάς παράδοσης από τον Μινωικό πολιτισμό για τις ιδιότητες των βοτάνων και δημιουργούσε φάρμακα. Αναφέρεται ένα φυτικό φάρμακο του Επιμενίδη ή «άλιμος βρώσις» κατά της πείνας.

Επίσης άλλα χρησιμοποιούνταν ως τρόφιμα και φάρμακα. Τρία από αυτά (ασφόδελος, σκίλλα και ασκορδουλάκοι), έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό τον εδώδιμο βολβό. Σήμερα ακόμη οι βολβοί σερβίρονται στις κρητικές ταβέρνες με το όνομα ασκορδουλάκοι.

Αυτή η γνώση που είχε ορθολογική βάση πέρασε στην Ιατρική του 5ου αιώνα, η θρησκευτική και ορθολογική σχέση συνυπήρχαν αρμονικά. Ο Επιμενίδης στο «Κυλώνειον Άγος», εκτός από τελεστικές χρήσεις, χρησιμοποίησε και φυτά με αντιμικροβιακές και αντισηπτικές ιδιότητες.

• Πώς αποκτήσατε τόση γνώση και αγάπη για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό;

Η οικογένειά μου ήταν λόγιοι και καλλιτέχνες που αγαπούσαν με πάθος την Ελλάδα, αρχαία και σύγχρονη. Η οικογένεια του παππού μου καταγόταν από το Καστέλι Καλαβρύτων στην Αχαία και λεγόταν Ασημακόπουλοι.

Πήραν μέρος στην Επανάσταση του 1821 και γύρω στο 1860 έφυγαν για την Κωνσταντινούπολη. Η οικογένεια της γιαγιάς μου Ελένης καταγόταν από τα Άγραφα Ευρυτανίας και είχε το επίθετο Μαλινόπουλοι.

Οι Ασημακόπουλοι ήταν ζωγράφοι και βυζαντινοί αγιογράφοι. Την παράδοση αυτή διέκοψε ο παππούς μου Νικόλαος Ασημακόπουλος (1893- 1968), ο οποίος ήταν Αριστερός διανοούμενος και τη δεκαετία του 1920, υπήρξε γενικός γραμματέας της Πανεργατικής Ένωσης  Κωνσταντινουπόλεως.

Ήταν φίλος με τον Ναζίμ Χικμέτ και το σπίτι του ήταν κέντρο συνάθροισης πνευματικών ανθρώπων της Πόλης. Φυλακίστηκε για τις ιδέες του από το τουρκικό καθεστώς, καταδικάστηκε στην κρεμάλα και το 1933 έφυγε για την Μόσχα, ενώ λίγο αργότερα ακολούθησε η οικογένειά του.

• Εσείς δηλαδή γεννηθήκατε στη Ρωσία;

Στην Μόσχα. Ο παππούς μου ήταν παθιασμένος με τον Ελληνικό πολιτισμό και την γλώσσα μας. Από 7 χρονών μου μάθαινε την Δημοτική και την Καθαρεύουσα με την δοτική και την κλητική. Το αγαπημένο του τραγούδι θυμάμαι ήταν «Πετούν οι γλάροι», ήταν το τραγούδι των μεταναστών και έκλαιγε ο παππούς γιατί δεν θα ερχόταν στην Ελλάδα.

Η μάνα μου Έλλη Ασημακοπούλου, υπήρξε εκφωνήτρια στον Ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας από το 1942–1954. Είχε γνωριμία με τον Μανόλη Γλέζο. Η θεία μου η Ιφιγένεια ήταν διερμηνέας του Μίκη Θεοδωράκη, όταν ερχόταν στην Μόσχα για να συναντηθεί με τους επισήμους.

Το σπίτι μας ήταν λέσχη Ελλήνων και Ρώσων διανοουμένων, θυμάμαι τον Αλέξη Πάρνη ήταν αδελφικός φίλος του παππού μου, ο τελευταίος πέθανε με τον καημό πως δεν ήρθε στην Ελλάδα ούτε ξαναπήγε στην αγαπημένη του Πόλη.

Όταν ήρθα πρώτη φορά το 1984 στην Ελλάδα στο Άγιον Όρος, έκλαψα από τη συγκίνησή μου, διότι πίστευα πως δεν θα έπεφτε το καθεστώς και μόνο γέρος θα ερχόμουν στην Ελλάδα. 

Όταν υπηρετούσα στον στρατό στη Σοβιετική Ένωση, στην σκοπιά διάβαζα κρυφά την Ιλιάδα του Ομήρου, την είχα μέσα από την στολή μου, γι’ αυτό έμαθα πολλά αποσπάσματα απέξω.  

Ζούσα με την Ελλάδα. Το βιβλίο μου για τον Ηράκλειτο το έχω αφιερώσει στον παππού μου και  στον δάσκαλό μου στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, στον Ελληνο-Γάλλικής καταγωγής καθηγητή Αριστείδη Ντοβαντούρ.

• Πώς επιλέξατε να έρθετε στην Ελλάδα με τόσο σημαντικές σπουδές;

Πήγα στις ΗΠΑ, στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και μετά στην Οξφόρδη αλλά ήθελα να γυρίσω στην Ελλάδα, έτσι κι αλλιώς είμαι Έλληνας και νιώθω ένα βαθύ έρωτα για τον Πολιτισμό μας.

Όλη μου τη ζωή την έχω αφιερώσει στη μελέτη για την αρχαία Ελλάδα. Με συγκινεί πολύ η σύγχρονη Κρήτη με την παράδοσή  της και την παρουσία πολλών αρχαίων στοιχείων στην καθημερινότητα και στην κοινωνική ζωή.

Ακόμα και στην μαγειρική και σε όλη τη διατροφική παράδοση με βάση τα βότανα, υπάρχει η αρχαία κληρονομιά. Τώρα και είκοσι χρόνια, από το 1996, διδάσκω στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης, μένω στον Πάνορμο Ρεθύμνης και είμαι ιδρυτικό μέλος της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόρμου «Επιμενίδης».

Παναγιώτης Γεωργουδής( Από "Εφημ. Συντακτών" 9/10/2016 )