«Σιδηρά και Χρυσή Διαθήκη» Πολύβιου Δημητρακόπουλου

Για πρώτη φορά και σε πρώτη μορφή, τα δύο αυτά έργα συνεκδόθηκαν το 1901 και έτυχαν ενθουσιώδους υποδοχής τόσο από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό όσο και από τους Γάλλους διανοούμενους το 1904, μεταφρασμένα στα γαλλικά.
Η «Χρυσή» αλλά κυρίως η «Σιδηρά Διαθήκη» που την τελική μορφή της έλαβε το 1919, είναι έργα μακρόπνοα, κοινωνικοφιλοσοφικού περιεχομένου. 
Έργα σπουδαίων διαπιστώσεων αλλά και διδαγμάτων σχετικά με την κοινωνική-εθνική συμπεριφορά των Ελλήνων κατά την κρίσιμη εκείνη περίοδο των ανακατατάξεων για τον τόπο μας από την αρχή του περασμένου αιώνα μέχρι και το ξέσπασμα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου δηλαδή.
Οι διαπιστώσεις με τα διδάγματα αυτά, ισχύουν δυστυχώς και στις μέρες μας, γι’ αυτό και τα δύο αυτά έργα διαβάζονται σαν να γράφτηκαν σήμερα, προσφέροντάς μας έτσι με την μοναδική αμεσότητά τους, με την κοφτερή σοφία των νοημάτων τους αλλά και με το σφρίγος της υπέροχης γραφής τους στιγμές υπέροχης απόλαυσης, αλλά και ευκαιρίες για συμπεράσματα όχι και τόσο ευχάριστα, μια και πολύ, μα πολύ λίγα άλλαξαν από τότε που γράφτηκαν μέχρι και σήμερα στην πατρίδα μας. Μερικά σημαντικά αποσπάσματα:

Συμβουλαί προς τον πετεινόν μου:
Άκουσε με καλώς. Απεφάσισα να μη σε φάγω, αλλά να σε καταστήσω σοφόν μεταξύ των ομογενών σου. Δεν λέγω όμως να σε κάμω και άνθρωπον. Πρόσεξε-να γίνης σοφός όσον αρκεί δι’ έναν πετεινόν- διότι εάν γίνης σοφός όσο αρκεί δι’ ένα άνθρωπον, δεν θα βραδύνη η ώρα που θα βγάλεις τα μάτια του διδασκάλου σου.

Σε εισαγάγω εις τον κόσμον και έχεις ανάγκην όπλων, διότι εις έκαστον βήμα σου θα παλαίσης. Αλλά πρόσεξε, μη φανερώσεις σε ουδένα του οπλισμού σου το σύστημα, διότι θα νικηθείς δι’ αυτού του ιδίου.

Θέλεις να γίνεις σοφός; Μάθε όσα αρκούν διά να δυσπιστής προς την ιδίαν σου σοφίαν. Πρόσεξε όμως μη τα μάθεις όλα, διότι δεν θα πιστεύης πλέον εις τίποτε.

Μη επιδείξης ποτέ την τιμήν σου· είναι πράγμα το οποίον, όσω πλειότερον εκθέτεις εις την κοινήν θέαν, τόσω μάλλον καθιστάς την υπόστασίν του αμφίβολον. Επιδεικνύων την τιμήν σου εις τους διαβάτας, είναι ωσάν να λέγης: βεβαιώσατε με χριστιανοί· είναι τάχα τιμή αυτό που έτυχε να έχω, ή μήπως είναι τίποτε άλλο και κάμνω λάθος;

Μεγαλοποιείς τα προτερήματά σου; Δίνεις υπονοίας ότι έχεις ολιγώτερα των όσων προσπαθείς να επιδείξης· μεγαλοποιείς τα ελαττώματά σου; Κινδυνεύεις να θεωρηθής ως υποκρύπτων πλειότερα.

Οταν ο δαίμων αποφασίζη να σε σύρη προς την καταστροφήν σου, δεν σε ωθεί προς αυτήν· σε έλκει.

Η ισχύς εις την μυθολογίαν των αρχαίων εσυμβολίζετο δι’ αετού· σήμερον θα συναντήσης ισχυρούς, οίτινες, εάν είχον ιδιαιτέραν μυθολογίαν, θα εσυμβόλιζον την ισχύν των διά μικροβίου.

Μη ζητήσης να μετρήσης τον έρωτα με το ωρολόγιον· δεν έχει χρόνον ωρισμένον· όταν πάσχει, η στιγμή είναι αιών· όταν ευδαιμονή, ο αιών είναι στιγμή.
Διά του έρωτος μόνον κατορθούται η λύσις του μεγίστου μαθηματικού προβλήματος· να μετρηθή το απείρως σμικρόν διά του απείρως μεγάλου. Ε, είναι αρκετόν το θαύμα τούτο, διά να μη ζητήσης και περισσότερα.

Αλοίμονόν σου όταν αρχίσεις να ζεις με αναμνήσεις· εγήρασες.

Να θεωρείς τον ανεμοδείκτην ενός ανακτόρου χρησιμότερον ενός βασιλέως ανικάνου· τουλάχιστον δεν έχει ανάγκην εξόδων, και στρέφεται προς όλα τα μέρη του βασιλείου.

Φοβού τα τελειότερα εκ των θηρίων, και τους ημιτελείς εκ των ανθρώπων· εκείνα καθιστά θρασύτερα η τελειότης των, τούτους πανουργότερους η ατέλεια των.

Όσον άσημος και να είσαι, πρόσεχε και εις το απλούστερον βλέμμα σου· είναι ικανόν να δημιουργήση ολόκληρον ιστορίαν.

Θέλεις να πιστεύσουν ότι είσαι εγωϊστής; διακήρυττε πάντοτε οτι είσαι μετριόφρων.

Ανεγνώρισες την αμαρτίαν σου; ημάρτησες κατά το ήμισυ· αποπειράσαι να την δικαιολογήσης; Την εδιπλασίασες.

Το γήρας δεν έρχεται απ’ εκεί όπου λευκαίνεται η κόμη, αλλ’ απ’ εκεί όπου μαυρίζει η καρδία.

Οταν ίδης άνθρωπον, αρχίζοντα να επιδεικνύη την αξίαν του, μη δίδης πλέον προσοχήν εις αυτόν· την έχασε.

Η στιγμή της πραγματικής ησυχίας σου, δεν είναι εκείνη καθ’ ήν κοιμάσαι συ, αλλ’ εκείνη, καθ’ ήν κοιμάται η συνείδησις σου.

´Οταν ακούης αλήθειαν, ήτις μόλις προφερομένη αναγνωρίζεται παρ’ όλων, έσο βέβαιος, ότι δεν είναι προωρισμένη να εξασκήση μεγάλην επιρροήν επί της τύχης της ανθρωπότητος.

Μη φοβηθής ποτέ την ειμαρμένην· είναι η μάλλον θρασύδειλος θεότης, εξ’ όσων εφιλοξένησεν ο ουρανός, ή συνέλαβεν η ανθρωπίνη φαντασία.
Επιτίθεται κατά της αδυναμίας και της δειλίας, και υποχωρεί προ της δυνάμεως και του θράσους. Η αυθάδεια την καταπλήττει και την τρέπει εις φυγήν. Ομοιάζει με θρασύδειλον κύνα, όστις σου επιτίθεται άνευ λόγου, αρκεί δε μόνον να προσποιηθής ότι κόπτεις ίνα λάβης λίθον εκ της γης, διά να φύγει ουρλιαζόμενος.

Απόφευγε την πρώτην λέξιν και επιφύλασσε πάντοτε διά τον εαυτόν σου την τελευταίαν, ουδέποτε δε να λαλής πριν να εξημερώση, όσον και αν είσαι βέβαιος ότι και τούτο θα γίνη.

Υποπτεύου πάντοτε τον θόρυβον· πίθος πλήρης ουδέποτε θορυβεί· ο κενός, ορχήστρα ολόκληρος.

Μη εμπιστεύεσαι εις την όρασην του ανθρώπου· σπανιώτατα αντιλαμβάνεται όπως βλέπει· συνηθέστατα βλέπει όπως αντιλαμβάνεται.

Μη εμπιστεύεσαι εις τας χείρας, όσον επιμελώς και αν εκαθαρίσθησαν από μιάς κηλίδος·
«Έφτιασε και το λελέκι, άλλην μιά φωληάν παρέκει·
μα δεν πρόφτασε να μείνη, και τη λέρωσε κι εκείνη!»

Ούτε υπάρχει, ούτε θα υπάρξη εν τω κόσμω ισότης· υπάρχει όμως και πρέπει να υπάρχη ισορροπία, ήτις, κατά θείαν πρόνοιαν έχει διακανονισθή ούτως, ώστε να επιτυγχάνεται και δι’ αυτής της ανισότητος.

Φοβού τας πληγάς των φίλων· αυτοί γνωρίζουν πού πονείς περισσότερον. Μη φοβού τας επιδημίας και τους λοιμούς· είναι οξείς, αλλά παρέρχονται· αι χειρότεραι νόσοι είναι αι ενδημικαί.

Ασφαλεστέραν θεώρει την στέγην της καλύβης σου, επί θεμελίου ιδικού σου, παρά την στέγην του μεγάρου σου, επί θεμελίου δανεικού.

Κεφαλή γυμνή έξωθεν, ημπορεί και να μη προδοθή· αλλά κεφαλή γυμνή έσωθεν, όσον και αν κρυφθή, θα προδοθή. Η κεφαλή είναι το μόνον πράγμα εν τω κόσμω, του οποίου τα έσω, φαίνονται καλύτερον από τα έξω.

Η γη δεν ενέκλεισεν εις τους κόλπους της αδάμαντα πολυτιμότερον, ούτε η θάλασσα μαργαρίτην, από το δάκρυ, το κυλιόμενον εκ των οφθαλμών ευτυχούς ανθρώπου διά την δυστυχίαν του άλλου.

Εάν ακούσης να λέγουν, ότι η τιμή είναι χρήμα και πλούτος, μη το πιστεύσης· πλούτος είναι, δι’ εκείνους που την έχουν· χρήμα, δι’ εκείνους που την έχασαν.

Θαύμαζε τους καλούς τρόπους, αλλά μη τους εμπιστεύεσαι πάντοτε· εις το τρυφερώτερον πόδι απαντώνται συνήθως οι σκληρότεροι κάλοι.

Μη υποχρεώσης την ψυχήν σου να αισθανθή ακούσιον αίσθημα· ζητείς να διεγείρης τρικυμίαν εις ένα ωκεανό με τον δάκτυλον.

Από την αλήθειαν, ήτις λέγεται όταν δεν πρέπει, να προτιμάς και αυτό το ψεύδος, το οποίον λέγεται όταν πρέπει.

Ουδείς υπάρχει πράγματι δυστυχής· όλοι όσοι φαίνονται τοιούτοι, νομίζουν πρώτον οτι είναι, και κατόπιν γίνονται.

Φοβού τους όνυχας, και ρόδα φέροντας.

Δύο αντιθέτου φύσεως όντα, δεν στρέφονται όπισθέν των· ο λύκος, και ο αθώος άνθρωπος. Θέλεις να πλήξης επιτυχέστερον; ελθέ εκ των νώτων.

Αρετή επιδεικνυομένη, είναι εύσχημον προσωπείον της χειρίστης κακίας· όταν συναντηθής μετ’ αυτής, προσκύνησέ την ως αρετήν, και φεύγε μίλια. Αληθής αρετή είναι εκείνη, την οποίαν δεν βλέπεις.

Δίδε προσοχήν πάντοτε και εις την μεγαλυτέραν ανοησίαν. Ο Νεύτων από την πτώσιν ενός σάπιου μήλου ανεκάλυψε τον παγκόσμιον νόμον· βλέπεις λοιπόν, ότι έν σάπιον μήλον κατώρθωσεν, ό,τι δεν κατορθώνουν όλα τα γερά μαζευμένα.

Τρομερόν διά την τύχην ενός λαού, να έχη πόδας παραλύτους και κεφαλήν υγιά· αλλ’ είναι ασυγκρίτως τρομερώτερον, να έχει υγιείς πόδας και κεφαλήν παράλυτον.

Η αθωότης και διεφθαρμένη εάν είναι, δύναται να τύχη συγγνώμης· η διαφθορά όμως, όσον αθώα και εάν είναι, ουδέποτε.

Οσάκις ακούεις ότι απέθανε φιλάργυρος, να πιστεύης ότι επανεδόθη κάτι εις τον κόσμον, ότι η γη ελάφρωσεν, ότι εμεγάλωσεν η ημέρα, ότι τα άνθη ευωδιάζουν περισσότερον, ότι ο ήλιος έγινε θερμότερος, ο ορίζων διαυγέστερος και αι σκιαί διαφανέστεραι.

Οταν θελήσεις να πράξεις κάτι μέγα, ουδέποτε σου λείπει η ευκαιρία.

Και αυτή η ήττα, ηρωϊκώς υφισταμένη, αναγορεύει τον ηττηθέντα ήρωα, ίσως υπέρτερον και του νικητού.

Θετικώτερον και μάλλον αναμφισβήτητον σύμπτωμα σήψεως ενός λαού είναι, ότι εκάστη πληγή, αντί να προκαλή άλγος, γίνεται δεκτή αναισθήτως.

Το ν’ αποκρύπτεις ελάτωμμά σου είναι το μέγιστον των ελαττωμάτων σου· το ν’ αποκρύπτεις δε προτέρημά σου, είναι το ελάχιστον των προτερημάτων σου.

Πολύβιος Δημητρακόπουλος