Ο Δεκέμβριος ή Δεκέμβρης είναι ο δωδέκατος και τελευταίος μήνας του έτους, ανήκει στην εποχή του χειμώνα κατά το Γρηγοριανό ημερολόγιο και είναι ένας από τους 7 μήνες με διάρκεια 31 ημερών.
Λατινικά, decem σημαίνει δέκα, αφού ο Δεκέμβρης ήταν ο 10ος μήνας σύμφωνα με το Ρωμαϊκό ημερολόγιο.
“Χιόνι Δεκεμπριού, χρυσάφι του καλοκαιριού”
Με την άφιξη του Δεκεμβρίου το κρύο αρχίζει να είναι αρκετά τσουχτερό, ενώ στις 21 Δεκεμβρίου μπαίνει επισήμως ο χειμώνας και οι χιονοπτώσεις. Γι’ αυτό, άλλωστε ο Δεκέμβριος λέγεται και «άσπρος μήνας», «ασπρομηνάς» αλλά και «χιονιάς».
Τα "λουλούδια του Δεκεμβρίου" είναι ο νάρκισσος κι ο λιόπρινος.
Είναι ο μήνας με τις λιγότερες ώρες φωτός στο βόρειο ημισφαίριο και τις περισσότερες ώρες φωτός στο νότιο ημισφαίριο.
Ο Δεκέμβρης πάντα ξεκινά την ίδια μέρα της εβδομάδας με τον Σεπτέμβριο!
Εορτές και Λαογραφία
Στο καλαντάρι του λαού μας ο Δεκέμβριος θεωρείται ιδιαίτερα «γιορτινός» λόγω των πολλών θρησκευτικών εορτών του όπως του Αγίου Διονυσίου στις 17 του μήνα. Ο Δεκέμβρης ονομάζεται, μεταξύ άλλων, και «κυρ Λευτέρης» από την γιορτή του αγίου Ελευθερίου στις 15 του μήνα που χαρίζει «καλή λευτεριά» στις έγκυες γυναίκες. Στης αγίας Άννας, στις 9 του μήνα, εθεωρείτο «η μέρα παίρνει ανάσα», ενώ στις 12 τ΄άι Σπυρίδωνα «η μέρα παίρνει ένα σπυρί», εθεωρείτο δηλαδή πως αρχίζει δηλαδή να μεγαλώνει, αν και αυτό, όπως ήξεραν οι αρχαίοι Έλληνες, Ρωμαίοι και Ασυροβαβυλώνιοι, συμβαίνει μετά τις 25...
Στις αρχές, όμως, του μήνα έχουμε τα «Νικολοβάρβαρα» οπότε «κάνει νερά και χιόνια» όπως λέει ο λαός μας, ενώ οι ναυτικοί συμπληρώνουν:
«Τ’ αϊ-Νικολοβάρβαρα, κατεβασιές και χιόνια και μπουράσκας και τελώνια».
Άλλες παροιμίες αναφέρουν πως «αγιά Βαρβάρα βαρβαρώνει (το κρύο), αϊ-Σάββας σαβανώνει κι αϊ-Νικόλας παραχώνει».
Για τον Δεκέμβριο λέγονται και οι επόμενες παροιμίες-γνωμικά:
Σαν πρωιμίσει η αμυγδαλιά κι ανθίσει το Δεκέμβρη, βαρύς χειμώνας θα μας εύρει.
Δεκέμβρης μας επλάκωσε, το κρύο μάς φαρμάκωσε.
Ο Δεκέμβριος φέρνει το κρύο, χαρά σ’ εκείνον απού χει βιος(αγαθά για να καλοπεράσει).
Δεκέμβρης και δεν έσπειρες, λίγο σιτάρι θα ’χεις.
Δεκέμβρης, κι αν απόσπειρες σαν έχεις κι άλλο, σπείρε.
Σαν βρέχει το Δεκέμβρη και χιονίζει τον Γενάρη, χαρά σ’ εκείνον το ζευγά με το τρανό αμπάρι.]
Μαδημένο κοράκι το Δεκέμπρη ψοφάει. ( κατά τον Δεκέμβριο το ψύχος είναι μεγάλο και θανατηφόρο για πολλά ζώα)
Μάζωξε ξύλα κι άχερα και τράβα και στο μύλο, Δεκέμβρης μήνας έρχεται, δεν ξέρει από φίλο.
Δεκέμβρη μου, με πάγωσες και πώς να ξεπαγώσω;
Το τραγούδι με τον τρύγο, τον Δεκέμβρη παραμύθι.
Τον Νοέμβρη και Δεκέμβρη, φύτευε καταβολάδες.
Χιόνι του Δεκεβριού, χρυσάφι του καλοκαιριού (ή χιόνι του Γενάρη, χρυσάφι τ’ Αλωνάρη).
Είχαμε δεν είχαμε, τον κακό Δεκέμβρη, διακονιά εβγήκαμε.
Η αλεπού τον Δεκέμβρη διώχνει τ’ αλεπόπουλα από την φωλιά της.
Το Δεκέβρη τα ζουζούνια κρύβονται κι οι χήρες κλαίγονται.
Τον Δεκέμβρη σαν χιονίζει, για καλή σοδειά μυρίζει..
“Χριστούγεννα-Ηλιούγεννα-Μιθρούγεννα”
Ο Δεκέμβριος συνδέεται με τον εορτασμό των Χριστουγέννων στις 25 του μήνα.
Ο λόγος που έκανε την Εκκλησία να προσδιορίσει τον εορτασμό των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου είναι, όπως αναφέρει ο Πάπας Γρηγόριος Α, ΄
«η προσπάθεια των Πατέρων να μετατραπούν βαθμιαίως αι εορταί των εθνικών εις χριστιανικάς»,
αφού η 25η Δεκεμβρίου ήταν για τη Ρώμη η κεντρική, ελληνικής καταγωγής εορτή των Σατουρναλίων (γέννησης του Saturnis-Κρόνου) και της «γέννησης του αήττητου Ηλίου», η γνωστή ως Dies Natalis Invicti Solis.
Πολύ πριν τους Ρωμαίους, οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν αυτή την ημέρα τα Κρόνια (αφιερωμένα στον Κρόνο) και τα Διονύσια, καθώς επίσης και τα Θεοφάνεια ή Επιφάνεια του ηλιακού θεού Φοίβου-Απόλλωνα. Επίσης πολλούς αιώνες πριν από τους Ρωμαίους οι Ασυροβαβυλώνιοι γιόρταζαν τότε την γέννηση σε σπήλαιο του υπέρτατου θεού Μίθρα-Ηλίου...
Τα Σατουρνάλια ήταν η αρχαιότερη γιορτή των Ρωμαίων και την απέδιδαν στον Ρωμύλο ή στους (πανάρχαιους προγόνους των Ελλήνων) Πελασγούς.
Ξεχώρισε από τις άλλες αγροτικές γιορτές τους το 217 π.Χ.
Οι γιορτές αυτές έπαιρναν πανηγυρικό χαρακτήρα και είχαν κατακτήσει ολόκληρο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο.
Άρχιζαν με τα Βρουμάλια από τις 24 Νοεμβρίου έως τις 17 Δεκεμβρίου και ακολουθούσαν τα Σατουρνάλια από τις 18 έως τις 24 Δεκεμβρίου. Κατά την κεντρική ημέρα της γιορτής του «αήττητου ηλίου» στις 25 Δεκεμβρίου, εορταζόταν το γεγονός της τροπής του ηλίου, που άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό, να μεγαλώνουν οι ημέρες, και μαζί τους οι ζωογόνες ακτίνες του ήλιου ξανάκαναν τη Γη να καρποφορήσει.
Η 25η Δεκεμβρίου ως ημέρα εορτασμού των Χριστουγέννων αντί των αρχαίων συμβολικών αναζωογόνησης της φύσης εορτών του ηλιοστασίου, καθιερώθηκε από την ηγεσία της εκκλησίας για πρώτη φορά στη Ρώμη κατά τα μέσα περίπου του 4ου μ.Χ. αιώνα, ενώ κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού, τον 6ο αιώνα, ο εορτασμός των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου εξαπλώθηκε σ’ ολόκληρη την Ανατολή εκτός από την Αρμενία όπου διατηρήθηκε ο συνεορτασμός στις 6 Ιανουαρίου.
Ο εορτασμός όμως των Χριστουγέννων την ίδια ημέρα που οι εθνικοί γιόρταζαν τα δικά τους Σατουρνάλια ή Κρόνια είχε και τις δυσμενείς για τους φανατικούς θρησκόληπτους επιπτώσεις. Γιατί, σιγά-σιγά, και ιδιαίτερα μεταξύ του 5ου και 8ου αιώνα, πολλά από τα "απαράδεκτα” για την εκκλησία έθιμα των αρχαίων εορτασμών πέρασαν και στην Χριστιανική εορτή και ιδιαίτερα στο Βυζάντιο «όπου ο λαός τα ακολουθούσε με υπερβολή και γι’ αυτό οι Πατέρες της Εκκλησίας ή οι Κανόνες των Συνόδων τα πολεμούσαν».
Το 729 μ.Χ. μάλιστα ο Πάπας Ζαχαρίας αναγκάστηκε να απαγορεύσει με αυστηρότητα τους εορτασμούς των Χριστουγέννων του τύπου των αρχαίων Καλενδών!...
Εν τούτοις πολλά από τα έθιμα αυτά των Σατουρναλίων και των Καλενδών, που διαρκούσαν 12 συνολικά ημέρες, διατηρούνται ακόμη και σήμερα στους εορτασμούς του «Δωδεκαημέρου» του χρονικού δηλαδή διαστήματος μεταξύ των δυο μεγάλων καθιερωθέντων από τους μετά τον 4ο αιώνα Ρωμαίους επικεφαλής της εκκλησίας αυτοκράτορες ακινήτων εορτών των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου, και των Θεοφανίων στις 6 Ιανουαρίου.
Το Χειμερινό Ηλιοστάσιο
Πάνω: Η τροχιά του Ήλιου στα δύο ηλιοστάσια.
Κάτω: Φωτισμός της Γης από τον Ήλιο κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο.
Ο εορτασμός της 25ης Δεκεμβρίου από τους αρχαίους είχε μία σπουδαία αστρονομική σημασία. Στην εποχή μας, ο Ήλιος βρίσκεται στο νοτιότερο ύψος του στις 21 Δεκεμβρίου. Επί έξι μήνες, κάθε μέρα χαμηλώνει όλο και περισσότερο στον ουρανό ανατέλλοντας όλο και πιο αργά και δύοντας καθημερινά νωρίτερα.
Μετά τις 21 Δεκεμβρίου όμως, ο Ήλιος αρχίζει σιγά-σιγά να αναρριχάται και πάλι στον ουρανό, και οι μέρες αρχίζουν να μεγαλώνουν. Έτσι, τα μεσημέρια ο Ήλιος φαίνεται όλο και πιο ψηλά στον ουρανό. Ονομάζουμε την 21η Δεκεμβρίου ημέρα της «χειμερινής τροπής του Ηλίου», οπότε ο Ήλιος σταματάει την προς Νότο κίνησή του και τρέπεται στην αντίθετη φορά, προς Βορρά. Επειδή μάλιστα για μερικές ημέρες πριν και μετά τη «χειμερινή τροπή» ο Ήλιος φαίνεται να αργοστέκεται πάνω στην εκλειπτική σαν να είναι έτοιμος να σταματήσει, η χειμερινή τροπή ονομάζεται επίσης και «χειμερινό ηλιοστάσιο». Η ημέρα αυτή επισημαίνει επίσης την αρχή της εποχής του Χειμώνα.
Ημερολόγια: Ιουλιανό και Γρηγοριανό
Το πρόβλημα αρχίζει με το Ιουλιανό Ημερολόγιο που εισήγαγε ο Ιούλιος Καίσαρ το 44 π.Χ. που είχε όμως κι αυτό τις δικές του ατέλειες γιατί έχανε μία ημέρα κάθε 128 χρόνια. Το Ιουλιανό λοιπόν ημερολόγιο είχε θεσπίσει την «χειμερινή τροπή του Ηλίου», το χειμερινό δηλαδή ηλιοστάσιο, στις 25 Δεκεμβρίου, αλλά με την πάροδο των ετών το προστιθέμενο μικρό λάθος είχε μεταθέσει την πραγματική ημερομηνία της χειμερινής τροπής. Έτσι λοιπόν το 325 μ.Χ. το έτος που έγινε η Σύνοδος της Νίκαιας, η χειμερινή τροπή συνέβαινε στις 22 Δεκεμβρίου. Η μετάθεση όμως του Χειμερινού Ηλιοστασίου συνεχίστηκε χωρίς να διορθωθεί μέχρι και το έτος 1582, οπότε η χειμερινή τροπή συνέβαινε στις 12 Δεκεμβρίου.
Τότε ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ εισήγαγε μία νέα μεταρρύθμιση, γι’ αυτό και το νέο ημερολόγιο, αυτό που χρησιμοποιούμε σήμερα, ονομάζεται Γρηγοριανό, και χάνει μία μόνον ημέρα στα 3.333 χρόνια. Για να γίνει μια καινούρια αρχή, η Γρηγοριανή μεταρρύθμιση έτρεψε τη θέση του ημερολογίου προς τα εμπρός με βάση το έτος της Συνόδου της Νίκαιας και όχι το έτος εισαγωγής του Ιουλιανού ημερολογίου, το 44 π.Χ. Γι’ αυτό και το Χειμερινό Ηλιοστάσιο συμβαίνει σήμερα στις 22 Δεκεμβρίου, και ο πρωταρχικός λόγος για τον εορτασμό της 25ης Δεκεμβρίου έχει πια χαθεί.
Πηγές Σιμόπουλος, Διονύσης. Οι Μήνες Νοέμβριος και Δεκέμβριος, Γεωτρόπιο Ελευθεροτυπίας, Τεύχος 498 (31 Οκτωβρίου 2009) Συλλογικό (Επιμέλεια: Κωστής Γιούργος), Αφιέρωμα: Δεκέμβριος, ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ Καθημερινής, 2 Δεκεμβρίου 2001 Βικιπαίδεια ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ: ΜΕΛΕΤΑΙ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ, ΠΟΛΙΤΗΣ Γ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ, Προσωπικό αρχείο Κώστα Ντουντουλάκη.
